Orta Aziyanıń klimat resursları Joba: kirisiw I bap. Orayliq aziyaǵa kirisiw

II BAP. KLIMAT RESURSLARINIŃ ÓZGERIWI JÁNE ONIŃ TÁSIRI
2.1. Koppen ıqlım klassifikaciyası sisteması
Koppen ıqlım klassifikaciyası sisteması túrli ıqlım qásiyetleri, atap aytqanda, temperatura hám jawın tiykarında dúnyanıń ıqlım zonaların klassifikaciyalaw hám klassifikaciyalaw ushın keń qollanılatuǵın sistema bolıp tabıladı. Ol 20 -ásir baslarında nemis-orıs botanik hám ıqlımshunos vladimir Koppen tárepinen islep shıǵılǵan hám jıllar dawamında ózgertirilgen hám jańalanǵan. Sistema túrli ıqlım túrlerin ańlatıw ushın háripler hám nomerler kombinatsiyasınan paydalanadı.
Koppen ıqlım klassifikaciyası sistemasınıń tiykarǵı taypaları bas háripler menen belgilenedi hám hár bir taypa qosımsha háripler hám nomerler menen bólek túrlerge bólinedi. Bul erda tiykarǵı ıqlım taypaları hám olardıń birpara kishi túrleri:
A - Tropik ıqlım :

• 
  Tropik jawın ormanı : Joqarı temperatura hám jıl dawamında aǵıl-tegil jawın, kóbinese ekvator qasında jaylasqan.
  
• 
  Tropik musson : kóbinese mussonlar tásirinde anıq ızǵar hám qurǵaqlay mawsimlerge iye joqarı temperaturalar.
  
• 
  Tropik Savanna : Ádetde otlaqlar menen baylanıslı bolǵan ızǵar hám qurǵaqlay mawsimlerge iye bolǵan ıssı temperaturalar.
  

B - Qurǵaqlay ıqlım :

• 
  Shól : Júdá qurǵaqlay, júdá kem jawın dárejesi hám kúndiz hám keshesi ortasındaǵı úlken temperatura ayırmashılıqları.
  
• 
  Sahra : Jawın shekleńen, ızǵar hám qurǵaqlay mawsimlerge iye yarım qurǵaqshıl ıqlım.
  

C - jumsaq ortasha ıqlım :

• 
  Íssı ortasha: Jıllı hám ıssı jaz hám jumsaq qısmenen jumsaq, ızǵar ıqlım.
  
• 
  Suwıq ortasha: jazı suwıqlaw hám qishi suwıq bolǵan jumsaq, ızǵar ıqlım.
  
• 
  Orta er teńizi : Íssı hám ıssı, qurǵaqlay jaz hám jumsaq, ızǵar qıs.
  

D - Suwıq ıqlım :

• 
  Ízǵar kontinental : qisi suwıq hám jazı ıssı bolǵan tórt qıylı mawsim.
  
• 
  Subarktika : Qisi júdá suwıq hám jazı qısqa, salqın.
  

E - qutbli ıqlım :

• 
  Tundra : Ósiw dáwiri qısqa hám máńgi mızlıq menen suwıq ıqlım.
  
• 
  Muz : Júdá suwıq hám jıl dawamında muz menen oralǵan.
  

H - Tawlıq ıqlım :

• 
  Bular ádetde tawlıq aymaqlar bolıp, ıqlımı biyikligine qaray tez ózgerip turadı.
  

Koppen ıqlım klassifikaciyası sisteması izertlewshilerdiń hám siyasatshılarǵa túrli ıqlım zonaların túsiniw hám klassifikaciyalawda járdem beriw ushın túrli tarawlarda, atap aytqanda geografiya, awıl xojalıǵı hám ıqlım páninde qollanıladı. Ol ıqlım modellerin úyreniw, átirap -ortalıq hám awıl xojalıǵın bahalaw hám ıqlım ózgeriwi tásirin boljaw ushın qımbatlı quraldı usınıs etedi.
Oraylıq Aziyadaǵı ıqlım ózgeriwi tendentsiyaları regiondıń ózgeriwshen ıqlım tásirine zaifligi sebepli barǵan sayın artıp baratırǵan uwayım oyatıp atır. Oraylıq Aziya sońǵı jıllarda sezilerli ózgerislerdi basdan keshirdi jáne bul tendentsiyalar global ıqlım ózgeriwi naǵıslarına sáykes keledi. Oraylıq Aziyadaǵı ıqlım ózgeriwiniń tiykarǵı tendentsiyaları tómendegilerden ibarat :

• 
  Temperaturanıń eliriwi: Oraylıq Aziyada ortasha temperaturanıń asıwı gúzetildi. Íssılıq tendentsiyaları, ásirese, regiondıń tawlıq aymaqları hám biyik taw platolarida ayqın kórinetuǵın boladı. Íssılaw temperatura mızlıqlardıń sheginiwi, suw resursları hám ıssılıq menen baylanıslı sog'liq máselelerine tásir etedi.
  

• 
  Mızlıqlardıń sheginiwi: Orta Aziyadaǵı Tyan-Shan, Pomir hám basqa taw dizbeleriniń mızlıqları temperaturanıń eliriwi sebepli tez pát penen jetip atır. Bul dushshı suw támiynatına tásir etedi, sebebi bul mızlıqlar region dáryaları ushın zárúrli suw dáregi esaplanadı.
  
• 
  Jawın formalarınıń ózgeriwi: Oraylıq Aziyada jawın formaları ózgerip barıp atır. Birpara aymaqlarda jawın kóbeygen bolsa, basqalarında qurǵaqlıq kusheytip atır. Bul ózgeris málim aymaqlarda suw tańsıqlıǵına hám basqa aymaqlarda suw tasqını qáwpin asırıwǵa alıp keliwi múmkin.
  
• 
  Shóllanish: Oraylıq Aziyanıń qurǵaqshıl hám yarım qurǵaqshıl aymaqları shóllanishga beyim bolıp, bul process ıqlım ózgeriwi menen kúshayadi. Bul regiondaǵı awıl xojalıǵı hám ekotizimlarga tásir etedi.
  
• 
  Suw tańsıqlıǵı : Jawın hám mızlıqlardıń eriwi dárejesindegi ózgerisler, ásirese, Amudarya hám Sirdaryoga tayanadigan tómen aǵım daǵı aymaqlarda suw tańsıqlıǵı mashqalasına alıp keldi. Suw resursları boyınsha kelispewshilikler kusheytiwi hám regionlıq turaqlılıqqa tásir etiwi múmkin.
  
• 
  Ekstremal hawa rayı hádiyseleriniń kusheytiwi: Oraylıq Aziyada aptap tolqınlar, qurǵaqlıq hám suw tasqınları sıyaqlı ekstremal hawa rayı hádiyseleri tez-tez hám salmaqli gúzetilip atır. Bul hádiyseler awıl xojalıǵı, infratuzilma hám insan qawipsizligine tásir etedi.
  
• 
  Sawlıqqa tásiri: Temperaturanıń eliriwi sog'liq ushın aqıbetlerge alıp keliwi múmkin, atap aytqanda ıssılıq menen baylanıslı kesellikler. Kesellik formalarınıń ózgeriwi hám kesellik vektorlarınıń tarqalıwı da uwayımlı bolıp tabıladı.
  
• 
  Biologiyalıq túrme-túrlıqtıń joǵalıp ketiwi: Íqlım ózgeriwi regiondıń kem ushraytuǵın ekotizimlari hám biologiyalıq túrli-tumanlıǵına qáwip saladı. Ósimlikler hám jasaw jaylarınıń ózgeriwi ekotizimlarni buzıwı hám túrlerge abay salıp qoyıwı múmkin.
  

• 
  Awıl xojalıǵı máseleleri: Temperatura hám jawındıń ózgeriwi eginler zúráátliligine hám awıl xojalıǵınıń turmıslıqlıǵına tásir etiwi múmkin. Bul mashqalalardi sheshiw ushın iykemlesiw strategiyaları zárúr.
  
• 
  Ekonomikalıq tásirinler: Oraylıq Aziya ekonomikası, atap aytqanda energiya islep shıǵarıw, awıl xojalıǵı hám suw resursları ıqlım ózgeriwi tásirine salıstırǵanda zaif bolıp tabıladı. Regiondıń ekonomikalıq rawajlanıwı ıqlım sharayatı menen bekkem baylanıslı.
  
• 
  Migratsiya hám kóshiw: Íqlım ózgeriwiniń tásiri migratsiya hám kóshiwge úles qosıwı múmkin, sebebi adamlar qolaylaw ekologiyalıq sharayat hám ekonomikalıq múmkinshiliklerge iye aymaqlardı qıdırıp atırlar.
  

Oraylıq Aziya mámleketleri ıqlım ózgeriwi menen baylanıslı bul mashqalalardi sheshiw, mısalı, ıqlımǵa iykemlesiw hám tásirinlerdi yumshatish strategiyaların qabıllaw ilajların ko'rmoqda. Transchegaraviy suw resurslarini basqarıw hám ulıwma ıqlım xaterlerin sheshiw ushın qońsılas mámleketlikler ortasında xalıq aralıq sheriklik hám muwapıqlastırıw da zárúrli áhmiyetke iye. Bunnan tısqarı, Oraylıq Aziyadaǵı ıqlım ózgeriwiniń kem ushraytuǵın tendentsiyaların túsiniw siyasatshılar hám izertlewshilerdiń ushın ózgeriwshen ıqlım tásirin yumshatish hám iykemlesiw boyınsha nátiyjeli strategiyalardı islep shıǵıwda zárúrli áhmiyetke iye.