O’rta maxsus, kasb-hunar ta’lim markazi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
O’RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIM MARKAZI
SAMARQAND VILOYATI O’RTA MAXSUS, KASB- HUNAR TA’LIMI BOSHQARMASI




“Murakkab nuqsonli bolalar bilan olib boriladigan korreksion ishlarning ilmiy-nazariy asoslari”

MAVZUSIDA




MUSTAQIL ISH

Tekshirdi: _____ _____ _________.
Bajardi: Hasanova M.

Samarqand - 2015
Reja:

1. 
   Murakkab nuqsonli bolalar bilan olib boriladigan korreksion ishlarning ilmiy-nazariy asoslari
   
2. 
   Korreksion ta’sir
   

Murakkab nuqsonli bolalar bilan olib boriladigan korreksion ishlarning ilmiy-nazariy asoslari.

Korreksiya-(lotincha correction – to’g’irlash) psixofizik rivojlanishdagi kamchiliklarni to’g’irlash yoki yumshatishga qaratilgan tibbiy-pedogogik chora-tadbirlar tizimidir.
Muammoning o’rganilganlik xolati.
Korreksion ish haqidagi ilk fikrlar Eduard Segenga tegishlidir. Aqli zaif bolalar bilan olib borgan davolovchi va pedagogik faoliyati davomida u jismoniy va ma’naviy tarbiya vositasi sifatida qo’l mehnatini targ’ibot qiladi va keng ishlatiladi.
Tibbiyot hodimi sifatida E.Segen mehnatning harakat a’zolarining jismoniy shug’ullanishidagi ahamiyatini yaxshi anglagan. Muskullarni mashq qildirish orqali u o’zining uy hayvonlarining asab tizimi va psixikasini mukammallashtirishga harakat qilgan. U jismoniy mehnatning sodda shakli bilan bolaning sog’lig’i mustahkamlanishini va uning ma’naviy tuyg’ulari uyg’onishini ta’kidlaydi.
Huddi shu ruhda yana bir oligofrenopedagagika dohosi - J.Demor o’z fikrlarini qoldirgan. Aqli zaiflarni o’qitishdagi verbalizmni rad etgan holda, u murakkab grammatik va arifmetik materialni o’rganishga yo’l qo’ymaslikni maslahat beradi. Bunday murakkab bilimlarni ular hayotlarida umuman qo’llamaydilar deydi.
Uning fikricha, mantiqiy tafakkurni qo’l mehnati orqali yaxshiroq o’stirish mumkin. Qo’l mehnati bolalarning tashabbusini uyg’atadi, ish jarayonida miyani tarang tortiradi va irodaning shakllanishiga hissa qo’shadi.
E.Segen va J.Demorning nuqtai nazari to’g’ri. Bu fikr o’sha davrda hukm surgan sensualizm g’oyalariga asoslangan. Sensualizm g’oyasining ta’kidlashicha, dunyoni faqat sezgi organlarimiz orqali idrak qila olamiz, insonning ruhiy hayoti uning sezgi organlari bilan qabul qilingan dunyo haqidagi tasavvurlariga bog’liqdir.
E.Segen va J.Demor yashagan davr uchun (XVIIIasr oxiri - XIX asr boshlari), ularning qarashlari pedagogikada o’sishni yuzaga keltirgan. Ular o’sha davrda hukmron bo’lgan ta’limda verbolizm g’oyasini rad etib, mehnat orqali inson jamiyatning teng huquqli a’zosiga aylanishini ta’kidlaganlar.
Ularning qarashlari to’g’ri bo’lsada, to’liq deb bo’lmaydi. Ma’naviy sifatida va aqliy rivojlanish mehnat foaliyatining avtomatik natijasi hisoblanmaydi. Ularga mehnatni tashkil qilishning ma’lum sharoitlaridagina erishish mumkin.
Sezgi organlaridagi nuqsonlarni korreksiya qilish uchun birinchi mashqlar tizimini Jan Vaney yaratgan. Bu mashqlar bolalar tomonidan ta’limning ilk yilidan boshlab bajarilgan. Ular atrofimizdagi buyumlar bilan tanishishga va ularni shakli, hajmi rangiga ko’ra ajratishga asoslangan. Bu orqali ularning analizatarlari foaliyati yaxshilanib borgan.
J.Vaney tomonidan ishlab chiqilgan mashqlar tizimini M.Montesori mukammallashtirdi va undan aqli zaif bolalarning kamchiliklarini korreksiyalashda faydalandi. Bu tizim ,,sensomator madaniyat va psixik ortopediya teoreyasi’’ deb nomlangan edi.
M.Montesori tizimida E.Segen va J.Demor tomonidan rivojlanish vositasi sifatida taklif qilingan qo’l mehnati past darajada tekshirildi. U oligofrenapedagogikada sensualizmni chuqurlashtiradi, bolaning rivojlanishida ta’limning yetakchi ro’lini inkor etadi va psixik kuchlarning o’z-o’zidan rivojlanishi haqidagi idealistik tushunchani ilgari suradi.
Vaqt o’tishi bilan nota’lim materiallarga asoslangan formal mashqlar tizimi yordamchi maktabda o’qitishda ehtiyojlarni qondira olmay qoldi. Bu O.Dekrolini sensor madaniyat tizimini mukammallashtirishga undadi. Yangi variantda muallif bolani rivojlantirish ishini uch bosqichga bo’ladi: kuzatuvchanlik, assatsatsiya va ifodalash. Kuzatuvchanlikni shakllantirish asosan M.Montesori ishlariga mos keladi, bunda ish sensor bilish organlarini rivojlantirishga yo’naltiriladi.
Tafakkur assatsatsiyasini shakllantirish umumta’lim fanlarni o’rgatish orqali amalga oshadi.
Faoliyatni shakllanishiga esa nutq, kuylash, chizish, qo’l mehnati, harakat yordamida erishiladi.
O.Dekroli tizimi ham M.Montesori tizimi kabi mavjud psixik sifatlarni rivojlantirish fikrini ilgari suradi. Lekin M.Montesoridan farqli ravishda O.Dekroli jismoniy mehnatga muhim o’rin beradi, ammo unga aqliy rivojlanish va ma’naviy sifatlarni shakllantirish vositasi sifatida qaramaydi. Uning fikricha, mehnat boshqa fanlar singari imkoniyatlarning o’z-o’zidan rivojlanishining yumshatuvchi shartdir.
Korreksion ta’sirning o’ziga xos tizimini rus oligofrenopedagogi Aleksey Graborov yaratgan. U J.Vaney va O.Dekroli qarashlarini birlashtiradi va xotirani rivojlantirish, tafakkurni o’stirish va madaniy xulq-atvorni shakllantirishga yo’naltirilgan mashqlar tizimini o’z ichiga oladi. A.Graborov sensor madaniyatni rivojlantirishga ijtimoiy ahamiyatli faoliyat: o’yin, qo’l mehnati, predmetli darslar, tabiatga uyushtiriladigan ekskursiyalar yordamida erishiladi.
A.Graborov ham G’arbiy Yevropa defektologlarining ayrim hatolarni takrorlaydi va alohida mashg’lotlar yordamida bilish jarayonlarnini korreksiya qilishni taklif qiladi.
Aqli zaif bolalarning nuqsonlarning tub mohiyati va ularni bartaraf etish yo’llari haqida Paul Moor aytib o’tgan. Uning ta’kidlashicha, chuqur aqli zaif bolalarning psixik o’ziga xosliklari debil bolalarda ham mavjud. Aqli zaiflikning bu ikki darajasi orasidagi farq faqat miqdoriy (ya’ni aqliy nuqsonning darajasiga qarab) dir.
Aqli zaiflikning mohiyati haqidagi bu tushunchadan kelib chiqib, P.Moor aytadiki, aqli zaif bolalarda intelektual faoliyatining uyg’onishi, bu esa ularga o’quv dasturini o’zlashtirishga halaqit beradi, ayniqsa bu hayotiy faoliyatlariga bog’liq bo’lmay, ularda hech qanday qiziqish uyg’otmasa bu yanada yaqqolroq namoyon bo’ladi. Shuningdek, yordamchi maktab o’quvchilarida tashqi bosimsiz o’quv faoliyatiga yo’nalganlik kuzatilmaydi.
P.Moorning fikricha, bolalar o’quv materialini egallay olmaydilar, chunki ularda mantiqiy eslab qolish rivojlanmay va rivojlantirish imkonsiz. Ta’lim jarayonida faqatgina mexanik xotiraga tayanib bo’lmagani uchun, ularning bilimi mantiqsiz yoki ular buni hayotlarida qo’llay olmaydilar.
P.Moorning fikricha, bolalarda motorika va nutqiy muloqot yaxshiroq saqlangan bo’ladi. Shuning uchun u bolalarni mehnatga yaroqli deb topdi. Bolalarga butun umr hamrohlik qiladigan asosiy jihat – bu ichki tajribaning sekin va qiyinlik bilan to’planib borishidir.
Agar aqli zaif bola unga tabiat tomonidan berilgan darajadan ko’tarila olsa, unga hayot qo’yadigan talablarga javob bera olsa, bunga faqatgina o’zining tarbiyaliligi bilan erishishi mumkin. Bu xususiyat tufayli, agar bola yaxshi sharoitga tushsa, u tarbiyali bo’lishi mumkin. Shu tarzda P.Moor aqli zaif bola tarbiya qilinadi, ammo o’qitilmaydi, o’qitish imkonsiz degan xulosaga keladi. Yordamchi maktabda tarbiyadan maqsadni u o’quvchilarda to’g’ri xulq-atvorni shakllantirishda ko’rdi. Tarbiyalilikning mohiyati bolaga tabiiy ehtiyojlari qondirilishini shart-sharoitlarini inobatga olib, sabr bilan kutishni o’rgatishdan iborat.
P.Moorning xulosasiga ko’ra, korreksion ishning mohiyati – bolani o’z-o’zini boshqarishga va u bo’ysunuvchi odamlarga itoat qilishga o’rgatishdan iborat. P.Moor teoriyasidagi kamchilik yana shunda ko’rinadiki, u ta’lim va tarbiyani o’zaro ajratib ularga alohida-alohida, mustaqil tomonlar sifatida qaraydi.
Aqli zaiflik mohiyati va korreksion ishlar haqida progressiv fransuz psixiloglar guruhining juda qiziqarli fikrlari bor. Bu psixologlar guruhiga Rene Zazzo boshchilik qilgan. Ularning qarashlarini quyidagilarda ko’rish mumkin:
a) ,,Aqli zaiflik’’ terminini ko’plikda ishlatish kerak. Chunki faqatgina ko’plik shaklidagi aniqlashgina ortda qolishning turli xil turlarini o’z ichiga olishi mumkin: vaqtinchalik rivojlanishdan orqada qolayotgan bolalardan boshlab, juda chuqur shakldagi ortda qoluvchilargacha;
b) Aqli zaiflikning o’ziga xos xususiyati geteroxroniyadir, ya’ni ularning psixikasi va shaxsiyatining turli jabhalarining turlicha rivojlanishi;
d) Aqli zaif bolalarning ijtimoiy va mehnat adaptatsiyasi faqatgina ularning intellekti va bilim holatining darajasiga bog’liq bo’lmay, balki psixomotorika va hissiy-irodaviy sohasining saqlanganligiga ham bog’liqdir. Ular aqli zaiflikning ,,intelektual konsepsiyasi’’ga qarshi turadilar va ularning shaxsiyatidagi saqlangan tomonlarning roli ahamiyatli ekanligini va ularni to’g’ri boshqarish va to’g’ri tayyorlash aqli zaif bolalarga hayotda o’z o’rnilarini topishlariga imkon berishini ta’kidlaydilar.
Agar aqli zaif yoshlar zamonaviylik, tarix, geografiya, iqtisod muammolariga qiziqish bildirsalar, ularning bu ehtiyojini ular bilan ta’lim-tarbiya jarayoni orqali qondirish kerak. Boshqacha aytganda, ular bilan olib boriladigan korreksion ish an’anaviy o’qitish asosida tashkil qilinmasligi kerak. Aksincha, bu yoshlarning talabiga javob beradigan boshqacharoq sifatli ta’lim shakllarini izlash kerak.
Aqli zaiflik nuqsonining mohiyati va korreksion ishlar haqidagi aytilgan fikrlar L.S.Vigotskiyning ijtimoiy tarbiyaga oid qarashlariga juda yaqindir.
Yordamchi ta’limga korreksiya xosdir. Korreksiyasiz yordamchi maktabni tasavvur etib bo’lmaydi. Korreksiya rivojlanish bilan aloqadordir. Shuning uchun korreksiyaning mohiyatini rivojlanish fonida ko’rib chiqish kerak.
Bolaning psixik rivojlanishi – bu o’z-o’zidan yuz beradigan jarayon bo’lmay, atrofdagi vositalarning faoliyatini natijasidir.
Rivojlanishning har bir bosqichi o’zidan avvalgisiga bog’liq bo’lgan yagona jarayon sifatida qaralgan. L.S.Vigotskiy birlamchi va ikkilamchi nuqsonni ajratib olish zarurligini aytadi. Uning fikricha barcha asosiy belgilarni orqada qolish belgisidan kelib chiqadi, deb xulosa qilish noto’g’ri. Bunday yondashuv rivojlanish jarayonini inkor etish bilan barobar.
L.S.Vigotskiy aqli zaif bolaning psixikasining rivojlanishini baholashda nuqsonning 2 turini ko’rsatadi: aqli zaiflikning birlamchi belgilari va birlamchi belgi asosida kelib chiquvchi ikkilamchi belgilari¹⁵.
Birlamchi va ikkilamchi nuqsonlarni ajrata bilish juda muhim ahamiyatga ega. Chunki ikkilamchi nuqsonni tibbiy-pedagogik ta’sir natijasida to’g’irlash mumkin. Oligofreniya va psixopatiyadagi ikkilamchi nuqson hisoblanuvchi oliy psixik funksiyalarning rivojlanmaganligi kamroq turg’undir.
,,Birlamchi nuqsondan ikkilamchi nuqson qanchalik farq qilsa, u shunchalik davolash tarbiyaviy jarayonga bo’y beradi’’. L.S.Vigotskiy kelgan muhim xulosalaridan biri shuki, korreksion ishda e’tiborni iloji boricha ertaroq boshlash mumkin bo’lgan amaliyotga qaratish kerak. Korreksiyani bolani faol faoliyatiga jalb etgan holda amalga oshirish kerak. Bu faoliyat davomida bola shakllanadi, uning psixik sifatlari va psixik holati rivojlanadi. Tashqi predmetli faoliyat shaxs xususiyatlarining hosil qilinishi va shakllanishida o’zgarish kiritish uchun hal qiluvchi ro’l o’ynaydi. S.L.Rubinshteynning ta’kidlashicha, shaxs xususiyatlarini hosil qilish uchun o’zgarishlarni kiritishda faoliyatning ahamiyati shunchalik muhimki, tarbiyachining bolaga bilim va ahloqiy normalarni singdirishga qaratilgan istalgan harakati bolani sog’lom, aqliy va ahloqiy rivojlanishi hamda uning shaxs xususiyatlarini tarbiyalashda asos bo’lib xizmat qiladi.
Faol faoliyat bolani atrofdagi olam bilan yuzlashtiradi. Tabiat, odamlar kabi elementlar esa bolani rivojlanish vositalari hisoblanadi. Bu vositalarning o’zi ham o’zgaradi va yangi yosh bosqichida bolaning rivojlanishiga yangicha ta’sir qiladi.
O’yin, o’qish, mehnat kabi kunlik faoliyatlar jarayonida bola yaxshi yoki yomon o’ylovchi bola sifatida o’zini namoyon qilibgina qolmay, balki o’z omad va omadsizliklarini his qiladi, hursand bo’ladi yoki achchiqlanadi, kam yoki ko’p iroda sifatlarini namoyon qiladi, maqsad sari intiladi. O’z-o’zidan bunday turli faoliyatlar jarayonida hamma bolalar qatori aqli zaif bolalar ham shaxsiyat deb ataluvchi psixik sifatlarni namoyon qiladilar. Bu xususiyatlar esa bilish jarayonlarining asta-sekinlik bilan toptalishiga katta ta’sir ko’rsatadi.
Aqli normada bo’lgan bolalar bilan aqli zaiflarni solishtirganda faqatgina ularning intellekti yoki affekti orasida farqni ko’rish kerak emas. Balki, rivojlanishning turli darajalarida bo’lgan psixikaning bu ikki tomoni o’rtasidagi munosabatlarning o’ziga xos xususiyatlarini ham inobatga olish kerak.
Aqli zaif bolalarda bilish faoliyatining oliy shakllarini yaxshi rivojlanmaganligi fikrlashning yuzakiligi, nutqni sekin rivojlanishi va sifat jihatdan o’ziga xosligi, xatti-harakatini so’z orqali nazorat qilishni izdan chiqarishi hissiy-irodaviy sohani to’laqonli emasligi kuzatiladi.¹¹
Bu fikrlarni A.N.Graborov yoqladi va rivojlantirdi. Aqli zaif bolaning umumta’lim maktabida ta’lim olishi uning holatini yaxshilamaydi, aksincha yanada yomonlashtiradi. Bu yerda bolaning o’ziga bo’lgan ishonchi so’nadi, jamoadan ajralgan holda asta-sekin bor imkoniyatlarini ham yoqota boradi. A.N.Graborov yordamchi ta’limni korreksion ta’lim deb topadi. Uning fikricha,
aqli zaif bolalar bilan ta’limiy-tarbiyaviy ishlar sharoitida o’tkaziladigan korreksion tadbirlar tizimini yo’lga qo’yish orqali ularning nuqsonini yumshatishga erishish mumkin. A.N.Graborov tarbiyaning asosiy vazifasi sifatida tarbiyalanayotgan bolani har tomonlama rivojlanishi va uning shaxsiyatining namoyon bo’lishini ko’radi. Shuning uchun tarbiya jarayonidagi har bir ish kompensator-korreksion harakterga ega bo’lishi kerak. A.N.Graborovning ta’kidlashicha, korreksion-tarbiyaviy ish o’z ichiga sog’lomlashtirishishini, o’quvchiga individual yondashishni, o’quv materialining tuzilishi jihatdan sodda bo’lishini, ko’rgazmalilikni va mehnatni olishi kerak. Bu tadbirlarning amalga oshirilishini – aqli zaif bolalar bilan olib boriladigan ishlarning asosi bo’lib xizmat qiladi.
G.M.Dulnev ham korreksiyani yordamchi maktab ta’limining o’ziga xos xususiyati deb topadi. Uning aytishicha, aqli zaif o’quvchilarning rivojlanishiga ta’lim-tarbiya jarayonining korreksion ta’siri bolalarda oliy psixik jarayonlar, mantiqiy fikrlash, mehnat faoliyati, predmat-amaliy faoliyati motiv va sabablarini shakllantirishga yo’naltirilgandagina samaralidir. Korreksion-tarbiyaviy ta’lim ostida aqli zaif bolaning rivijlanishi yuqoridan pastga tushgandek boradi: murakkab nuqsonlarni to’g’irlashdan boshlanib, (ya’ni unda keyinroq shakllanadigan psixik jarayon bo’lmish- mantiqiy fikrlashdan boshlanib) keyinchalik psixik jarayonlarning boshqa shakllaridagi yetishmovchiliklarni rivojlantiriladi.
G.M.Dulnev bolalar tomonidan o’zlashtirilishi mumkin bo’lgan mantiqga asoslangan mashg’ulotlardagina korreksiyani amalga oshirish mumkin deb ta’kidlaydi.
Korreksion-tarbiyaviy ishda u mehnat ta’limiga katta ahamiyat beradi va unga bir qator psixologo-didaktik talablarni qo’yadi:

• 
  Mehnat ta’limining o’quvchilarning ma’naviy shaxsiy sifatlarini shakllantirishga maqsadli yo’naltirilganligi;
  
• 
  Mehnat ta’limi jarayonida aqli zaif o’quvchilarning aqliy rivojlanishiga doimiy e’tibor qaratish;
  
• 
  Bolalarda ijtimoiy harakterdagi, bolalar tomonidan oson o’zlashtiriluvchi ishlab chiqarish bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantirish va mustahkamlash.
  

G.M.Dulnev mehnat ta’limida o’quvchilarga differensal yondashuvning zarurligini ko’rsatadi (ya’ni o’quvchining nuqson tuzilishi, uning imkoniyatlarining rivojlanish tempini (u yoki bu soha, kasbga oid) hisobga olish kerak). Shuning uchun yordamchi maktabda korreksion ishlarni amalga oshirish uchun aqli zaif bolalarning imkoniyatlarini o’rganish va uning faolligini oshiruvchi ta’lim-tarbiyaning optimal shartlarini hisobga olish zarur²⁶.
Korreksion ish o’quvchilarning ham aqliy, ham estetik tarbiyasini qamrab oladi. Bu esa ham ta’lim jarayonida, ham ijtimoiy hulq normalarini shakllantirish, jamiyatda insonlararo munosabatlarni tushuntirish, ularning mehnatga, Vatanga, o’z majburiyatlariga to’g’ri munosabatlarini shakllantirishga qaratilgan mehnat jarayonida amalga oshiriladi.
Bolaning jismoniy rivojlanishi, uning salomatligini mustahakamlash va harakat sohasini rivojlantirishga qaratilgan davolash-sog’lomlashtirish tizimi korreksion-tarbiyaviy ishning bir qismi hisoblanadi va jismoniy tarbiya, kun tartibi, jismoniy mehnat darslarida amalga oshiriladi. Korreksion ish – bu aqli zaif bolaning psixik jarayonlarini yaxshilashga qaratilgan alohida ajratib olingan mashqlar emas, balki yordamchi maktabdagi barcha ta’limiy-tarbiyaviy ishlar jarayoni davomida amalga oshiriluvchi vositalar tizimidir. Bu vositalar o’quvchilarning bilish faoliyatidagi kamchiliklarni bartaraf etish yoki kamaytirish, hissiy-irodaviy sohasini ham to’g’irlash, psixik rivojlanishni tezlashtirishga qaratilgan. ,, Korreksion ish’’ tushunchasi ikki holatni o’z ichiga oladi: - aqli zaif bolaning rivojlanishiga to’siq bo’luvchi nuqsonni bartaraf etish yoki kamaytirish – psixik rivojlanishni tezlashtirish.