Ijtimoiy omillar:
Oilaviy omillar:
Shaxsiy omillar:
Fiziologik omillar:
1) erkinlik
hamda
ijtimoiy
tartib qoidalardan
qochish;
2) qulay
sharoit
qidirish,
hissiy hotirjamlik;
3) o’z
(men)iga
past
nazar bilan qarash,
boshqalarga
tobelik;
4) moddiy
kam
ta’minlanganlikni
his qilish, ota-ona
xulq-atvoridan
uyalish;
5) ijtimoiy
tartib-qoidalarni
buzish;
huquqbuzarlik,
bezorilik, mayda
o`g`rilik,
fohishalik,
giohvand
moddalarni
iste’mol qilish;
6) kamta’m
inlanganlik, ota-
onalarning
ishsizligi;
1) ota-
ona, o`qituvchi,
kattalar
va
bolalar o`rtasida
muloqotdagi
muammolar;
2) bolalar
ga
kattalar
tomonidan
diqqat-
e’tiborning
yetishmasligi;
3) ota-
onalar
bilan
farzandlar
o`rtasidagi o`zaro
tushunishning
yo`ligi va ikki
tomonlama
intilishning
yetishmasligi;
4) ota-
onalarning o`g`il
va qiz bolalarga
nisbatan qo`pol
muomalada
bo`lishlari;
5) ko`r-
ko`rona otalik va
onalik
mehr-
muhabbatining
hukm surishi;
1) o`rtoqla
r,
sinfdoshlari,
boshqa
tengdoshlari
bilan
o`zaro
aloqa;
2) o`z-
o`zini
tushunmaslik va
o`ziga
salbiy
munosabat;
3) hayotiy
yo`nalishlardagi
orzu va havaslar;
4) ichki
ruhiy yolg`izlik,
o`zgalarning
tushunmasigi;
5) baxtsizl
ikdan qiynalish,
shaxsiy
qiyinchiliklar;
6) shaxsiy
muvaffaqiyatsizli
k,
muammolardan
havotirga
tushish,
irodasizlik;
7) tashkilo
tchi emasligi;
1)
agressivl
ik,
jahldorlik,
asabiylashish va
ruhiy zo`riqish;
2)
bolaning
ko`p kasal bo`lishi;
3)
qo`zg`al
uvchanlikning
kuchayishi;
4)
o`zini-
o`zi
boshqara
olmaslik;
5)
o`zlashti
rishda aqlan qolib
ketish;
6)
o`quvchi
ning
aqlan
zaiflashishi;
7)
psixofizi
ologik va jinsiy
tomondan bir xilda
rivojlanmaganlik;
8)
tug`ma
xususiyatlar;
9)
tug`ma
nuqsonlar;
10)
orttirilga
n nuqsonlar.
2
G`.Shoumarov, B.Umarov, F.Akromova. Yoshlarda xulq og`ishi va tarbiya buzilishining oldini olish bo`yicha
psixologik maslahatlar. Uslubiy qo`llanma. T.- 2015.
7) bola
hayotida ijtimoiy-
iqtisodiy
tomondan
qiyin
vaziyatlarga
tushish;
8) jamiyat
tuzilmasi; ijtimoiy
institutlar,
turmush
tarzi,
ijtimoiy me’yorlar.
6) oila
davrasida,
muhitida doimiy
janjallarni qaror
topganligi
va
ularni
bartaraf
etishga
intilish
yo`ligi;
7) ota-
onalarning
beqaror
his-
tuyg`ulari,
kayfiyatlari,
ularning tartibsiz,
tasodifiy
harakterga
ega
bo`lishi;
8) farzand
va ota-onalarning
shaxsiy
qiziqishlarini
o`zaro
mos
tushmasligi
va
tubdan qarama-
qarshi ekanligi;
9) farzand
lar nazarida ota-
onalarning salbiy
xulq-atvori,
ularning ichish va
chekishlari,
giyohvandligi va
intim qiliqlari;
10) ota-
onalarning
muntazam
8) o`qishd
agi
qiyinchilik,
og`ir vaziyatlarga
uchrash;
9) hissiy
havfsizlik
“himoya
qiluvchi”ni
qidirish;
10) spirtli
ichimlik ichish va
jamoat
joyida
chekish;
11) toksiko
maniya;
12) maktab
qoidalarini
buzish,
uyga
berilgan vazifani
bajarmaslik;
13) mustaq
il
bo`lishga
intilish;
14) o`zgala
rga
tobe
bo`lmaslik;
15) o`ziga
ishonchning
yetarli emasligi;
16) irodavi
y-hissiy jihatdan
zaifligi;
17) yolg`izl
ik,
o`zgalarni
tushunmasligi;
18) ijtimoiy
xulq-atvor
ravishda o`zaro
janajallari;
11) noto`liq
oilalar;
12) bolalar
ning qobiliyatini
kattalar
tomonidan salbiy
baholanishi;
13) ota-
onalarni
ma’naviy
axloqsizligi.
ko`nikmasini
kamligi;
19) bo`sh
vaqtni
to`g`ri
tashkil
qilinmasligi;
20) o`ziga
e’tiborni
xohlashi.
O`smirlarda deviant xulq-atvorning sabablari:
-
Biologik omillar (genetik, psixofiziologik va fiziologik);
-
Ijtimoiy omillar (makro va mezofaktorlar (davlatdagi ijtimoiy-iqtisodiy
inqiroz, mafkuraning o`zgarishiamiyatda an’anaviy qadriyatlar ta’sirining
pasayishi, ommaviy axborot vositalarining salbiy ta’siri va boshqalar), mikro
omillar (bolalar rivojlanishi muammolari: oilada, guruhda, tengdoshlarda
muloqot qilishdagi qiyinchiliklar va deviant ijtimoiy guruhlarning har bir bolaga
ta’siri, maktabda bolani tarbiyalash va o`qitishning salbiy tomonlari);
-
Psixologik omillar (yuqori darajadagi tashvish, tajovuzkorlik,
intellektual rivojlanish darajasining pasayihi va o`z xatti-harakatlarini boshqarish
qobiliyati, xatti-harakatlarning muvofiqligi, bolaning tushunmasligi, umumiy
e’tirof etilgan “jamiyat me’yorlariga rioya qilish, shaxsning o`sishi, o`smirlarning
shakllanishi”, xulq-atvorning asotsial motivlar guruhi va boshqalar)
3
.
Bundan tashqari, o`smirlarning deviant xulq-atvorining sabablarini ikkita
katta guruhga birlashtirish mumkin: ijtimoiy muhit omillari va tibbiy-biologik
omillar.
Ijtimoiy muhit omillariga quyidagilar kiradi:
-
To’liq bo’lmagan oilalar. Mazkur oilada bitta ota-ona tomonidan
tarbiyalangan holda, bolalar bilan patologik munosabatlar xavfi mavjud bo`lib,
ular shartsiz bo`ysunish, yetarli ishtirok etmaslik va tushunmovchilik talabiga
3
https://www.dissercat.com/content/vzaimosvyaz-deviantnogo-povedeniya-podrostkov-i-uslovii-obucheniya-v-
sovremennoi-shkole
asoslangan. Shuningdek, qarama-qarshi jins vakillari bilan o`zaro
munosabatlarning namunasi yo’q.
-
Asotsial oilalar.
-
Ziddiyatli (konflikt) oilalar. Ota va ona o`rtasidagi keskinlik, tez-tez janjal,
tushunmaslik tarbiyaga salbiy ta’sir qiladi va deviant xatti-harakatlarga olib
keladi.
-
Ta’lim va tarbiyadagi xatolar. Ta’lim va tarbiyadagi xatolar o`smir bilan
qanday aloqa o`rnatishni bilmagan yoki istamaydigan o`qituvchilarning
e’tiborsizligi tufayli paydo bo’ladi. Bunday xatti-harakatlar sinfdoshlar va
o`qituvchilar bilan ziddiyatli vaziyatlarni shakllantirish uchun asos bo`lib xizmat
qiladi.
O`smirlarda deviant xulq-atvorining shakllanishiga olib keladigan
sabablarning ikkinchi guruhi tibbiy va biologik omillar bilan ifodalanadi, ularga
quyidagilar kiradi:
-
Og`ir irsiyat og`ishlarning rivojlanishiga insonning adaptive
funksiyalarining tabiatini cheklaydigan himoya mexanizmlarining kamayishi
ta’sir qilishi bilan bog`liq. Bu xususiyatlar bolada aqliy zaiflik, g`ayritabiiy
harakter xususiyatlari, alkogolizm va giyohvandlikka moyillikni meros qilib
olganida kuzatilishi mumkin.
-
MNS (markaziy nerv sistemasi) patalogiyasi. Miyaning asab hujayralarida
yuzaga keladigan biologik kamchilikning rivojlanishi hayotning birinchi yillarida
jiddiy kasalliklar paydo bo`lganda sodir bo`ladi. Bu omil hissiy beqarorlik,
adaptive qobiliyatlarning pasayishi orqali o`zini namoyon qiladi.
-
O`smirlik davrining o’ziga xos xususiyatlari. Umuman olganda, o`smirlik
davrida tanadagi gormonal o`zgarishlar yuzaga keladi, bu deviant xatti-
harakatlarning paydo bo`lishiga yordam beradi. Bolaning miya yarim shari faol
ravishda yetuklashadi, yuqori aqliy funksiyalar shakllanadi. Bularning barchasi
harakter belgilarning kuchayishi orqali namoyon bo`ladi va g`ayrioddiy xatti-
harakatlar sodir etilishiga olib keladi.
Tadqiqotlarning ko`rsatishicha, tarbiyasi qiyin, injiq, xulqi salbiy bolalar
kelib chiqishining ijtimoiy sabablaridan tashqari, pedagogik va psixologik
sabablari ham mavjud.
|