Oвid haydarov

Modernizatsiya 
konsepsiyalarida 
(A.Turen, 
Y.Xabermas, 
E.Giddens, Z.Bauman  va b.) fuqarolik jamiyati an‘anaviy jamiyat  o‗rniga 
keladigan  bir  sotsial  tuzilma  sifatida  e‘tirof  etiladi.  Uning  asosiy 
xususiyatlari  zamonaviy  jamoa  hayotida  namoyon  bo‗lib,  ijtimoiy 
taraqqiyotga xizmat qiladi.  
Yuqoridagilarni  hisobga  olgan  holda  fuqarolik  jamiyatining  quyidagi 
g‗oyaviy-falsafiy doktrinalari ko‗rsatiladi:  
- ―byurokratik davlat sotsializmi doktrinasi‖; 
- ―avtoritar davlat kapitalizmi doktrinasi‖; 
- ―demokratik sotsializm doktrinasi‖; 
- ―liberal-demokratik‖ (bozor demokratiyasi). 
Byurokratik  davlat  sotsializmi  uchun  fuqarolik  jamiyati  –  bu  burjua, 
kapitalistik  jamiyat,  u  xususiy  mulkka  va  yollanma  mehnatga  asoslanadi. 
Byurokratik  davlat  sotsializmi  tarafdorlari  fuqarolik  jamiyatini  ijtimoiy 
notenglik va jamiyatda kuchayib borayotgan keskinlik sababi deb biladi.  
Avtoritar  davlat  kapitalizmi  fuqarolik  jamiyatini  xususiy  biznes, 
oilaviy-qarindoshlik va boshqa nodavlat munosabatlar sohasi bo‗lib, o‗zida 
kapitalistik  davlatning  ijtimoiy-iqtisodiy  bazasini  mujassam  qiladi,  deb 
hisoblaydi. 
Demokratik  sotsializm  konsepsiyasi  tarafdorlariga  ko‗ra  fuqarolik 
jamiyati - ijtimoiy-siyosiy tashkilotlar va institutlar majmui, u demokratik 
davlat bilan birga ijtimoiy (iqtisodiy, siyosiy va h.k.) demokratiya asosini 
tashkil qiladi. 
Bozor  demokratiyasi  nazariyotchilari  fuqarolik  jamiyatini  bozor 
demokratiyasi jamiyati analogi deb biladi. Ular fikricha, fuqarolik jamiyati 
iqtisodiy  jamiyat  bo‗lib,  iqtisodiy  hayotni  boshqarish  imkoniyatlarida 
cheklangan  va  ijtimoiy  birlashmalar  va  harakatlar  tomonidan  nazorat 
qilinadi. 
Shunday  qilib,  fuqarolik  jamiyati  g‗oyasining  qayta  jonlanishida 
jamiyatni  davlatlashtirishga,  jamiyat  hayotida  davlat  roli  va  ta‘sirining 
favqulodda  o‗sishiga  qarshi  harakatni  ko‗rish  mumkin.  Ch.Teylor, 
E.Arato, R.Dvorkin va boshqa tadqiqotchilardan iborat bo‗lgan o‗ziga xos 
normativ diskurs ham shakllanganligini aytish mumkin
1
.  
Fuqarolik  jamiyatining  zamonaviy  konsepsiyalarini  ko‗rib  chiqar 
ekanmiz, ularda mazkur fenomenning ontologik va gnoseologik jihatlariga 
ijtimoiy  qarashlar  xilma-xilligini  ko‗ramiz.  Ta‘kidlash  o‗rinliki,  fuqarolik 
jamiyatining  zamonaviy  konsepsiyalari  ijtimoiy  muammolar  tahlilining 
tizimli mezonlarini ishlab chiqqanligi va ilmiy hamjamiyat oldiga original 
                                                           
1
 Гончаров Д. Нормативная дискуссия о гражданском обществе: основные направления. Москва. 2010. С. 86 

---

27 
 
konseptual  va  amaliy  echimini  talab  qilayotgan  yangi  masalalarni 
ko‗ndalang qilib qo‗ygan. 
XX  asr  nafaqat  texnik  progress,  balki  tizimli  fikrlash  shakllanishi  va 
hukmronligi  davri  bo‗lganligini  olimlar  biladi.  Aynan  shunday  vaqtda, 
fuqarolik jamiyati – ijtimoiy borliqning tizimli tahlili kontekstida o‗rganila 
boshlanadi.  Bu  albatta,  bugun  olim-faylasuflarga  zamonaviy  ijtimoiy-
iqtisodiy  va  siyosiy  jarayonlarni  nafaqat  modellashtirish  imkoniyatini, 
balki,  ularning  kelajagi  haqida  aniq  tasavvurlar  paydo  bo‗lishga  olib 
keladi. Bugungi kunda ham fuqarolik jamiyatini o‗rganish masalalarida bir 
qator  muammolar  mavjud:  fuqarolik  jamiyatining  davlat  va  jamiyat 
dixotomiyasi  yoki  sherikligi  chegarasi,  fuqarolik  jamiyati  institutlarining 
individ  shaxsiy  hayotiga  dahl  qilishi  chegarasi  qayerda,  fuqarolik 
jamiyatini 
tushunishning 
bazaviy 
asoslari, 
fuqarolik 
jamiyatini 
tushunishning universal yondashuvlari mavjudmi? kabi masalalar. 
Fuqarolik  jamiyati  konseptual  diskursining  antik  paradigmasi  – 
fuqaroning ijtimoiy boshqaruv sohasidagi roli va o‗rnini aniqlashdan iborat 
bo‗lgan.  Agar  ulardan  ba‘zilari,  fuqarolar  davlatdan  muayyan  darajada 
avtonomdir  (Aristotel  ),  boshqalar  davlat  boshliqlarini  fuqaro  va  jamiyat 
hayotini  reglamentatsiya  qilishga  chaqirgan  (Platon).  Ularning  har  biri 
imkoni  boricha  ideal  davlat  qurilmasini  ishlab  chiqishga  harakat  qilgan. 
Aynan  shu  jihat  fuqarolik  jamiyati  keyingi  konseptual  ishlanmalari  turli 
talqini va yondashuvlarni keltirib chiqardi.  
O‗rta  asr  mutafakkirlarining  antik  davr  olimlaridan  farqi,  ularning 
ijtimoiy  munosabatlarni,  davlat  va  jamiyat  munosabatlari  shu  jumladan, 
teologik  xarakterga  ega,  antik  falsafa  esa  ijtimoiy  munosabatlarni  turli 
ranglarda  ko‗rib  chiqadi,  shu  nuqtai  nazardan  fuqarolik  jamiyati  diniy 
paradigmasi o‗rta asrlarda shakllana boshlagan deyish mumkin.  
Sharqning  fuqarolik  jamiyatini  konseptual  tushunishidagi  o‗ziga  xos 
jihati, ularning mazkur fenomenga oid talqinlari fazilat, ma‘rifat va o‗zaro 
mas‘uliyat tushunchalari prizmasi orqali amalga oshirilganligidadir, bunda 
ijtimoiy-falsafiy  fikr  o‗z  diqqatini  davlat  boshqaruvchilari  va  jamiyat 
a‘zolari o‗rtasidagi munosabatlarning axloqiy-estetik jihatlariga qaratilgan. 
Yangi  davrda  davlat  roli  masalasi  yangicha  anglay  boshlanadi:  agar 
antik  davr  va  o‗rta  asrlarda  ijtimoiy-falsafiy  fikr  davlat  ustuvorligiga 
qaratilgan  bo‗lsa,  bu  davrga  kelib,  mazkur  nisbatda  inson  (fuqaro) 
fenomeni,  o‗z  huquqlari,  ehtiyoji  va  qiziqishlari  bilan  birgalikdaustuvor 
ahamiyat  kasb  eta  boshlaydi.  Davlat  faqat  mana  shu  qiziqishlarni  mavjud 
bo‗lgan  qonuniy  tizim  doirasida  amalga  oshirilishini  ta‘minlovchi  institut 
sifatida gavdalanadi. 

---

28 
 
Yangi  davr  ijtimoiy-falsafiy  tafakkuri  fundamental  yutug‗i,  davlat  va 
jamiyat 
tushunchalarini 
ajratganligida, 
bu 
fuqarolik 
jamiyatini 
tushunishda  klassik  paradigmasining  shakllanishiga  asos  bo‗lgan  edi.  Bu 
o‗z  navbatida,  ―davlat  –  fuqarolik  jamiyat‖  dixotomiyasi  kuzatiluvchi 
konsepsiyalar  shakllanishiga  olib  keladi.  Birinchi  marotaba  Yangi  davr 
mutafakkirlari  davlat  va  jamiyat  qiziqishlarining  turlicha  bo‗lishiga  o‗z 
diqqat  e‘tiborini  qaratadi,  bunda  davlat  qonun  ustuvorligiga  tayansa, 
jamiyat  esa  xususiy  mulkka.  Fuqarolik  jamiyati  haqidagi  konseptual 
diskursning  asosiy  muammolari  sifatida,  davlatning  roli  va  davlat  va 
jamiyat o‗zaro munosabatlarining mezonlari qanday (axloqiy ideal va real 
siyosat nisbati mezonlari) degan masala ko‗ndalang turadi. 
Fuqarolik 
jamiyatini 
o‗rganishda  zamonaviy  ijtimoiy-falsafiy 
tafakurning muhim yutug‗i sifatida esa, bu sohani o‗rganishing yangi ilmiy 
yondashuvi  sifatda  –  tizimli  paradigmaning  shakllanishi  bo‗ldi.  O‗z 
navbatida,  bu  fuqarolik  jamiyatining  normativ  idrok  etishdan  uni 
transformatsiyalashayotgan  fuqarolik  jamiyatini  zamonaviy  konseptual 
diskursi turli yo‗nalishlarini o‗rganish kontekstida, emperik tahlil qilishga 
o‗tish tendensiyalarini kuchaytirdi. 
Umuman, 
hozirgi 
zamon 
ilg‗or 
demokratik 
mamlakatlar 
jamiyatshunos  olimlarining  fuqarolik  jamiyati  to‗g‗risidagi  nazariy 
qarashlari bir tizimga keltirilsa, u holda fuqarolik jamiyati – bu: