O’quvchilar 3 guruhga bo’linadi. Har bir guruh uyga berilgan mavzu bo’yicha qisqacha ma’lumot berishadi.
III. Yangi dars mavzusi mazmunini tushuntirish: XX asr o‘zbek she’riyatining yorqin vakillaridan biri Hamid Olimjon bor-yo‘g‘i 34 yil umr ko‘rgan bo‘lsa-da, o‘zidan juda boy adabiy meros qoldirib ulgurgan. Shoir tomonidan yaratilgan asarlar o‘n jild (yirik kitob)ni tashkil qilishi ham uning naqadar sermahsul ijodkor bo‘lganidan darak beradi. Hamid Olimjon qobiliyatli rahbar va olim ham bo‘lgan edi. U o‘ttiz yoshga yetar-yetmas O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasini boshqardi, o‘ttiz o‘ch yoshida akademik unvonini oldi.
Hamid Olimjon 1909-yil 12-dekabrda Jizzax shahrida tug‘ildi. Jizzax ham yurtimizning Surxondaryo, Qashqadaryo, Xorazm vohalari singari ko‘plab xalq baxshilarining vatani hisoblanadi. Bu yerdagi xalq sayillari, to‘ylar, turli yig‘inlar hozir ham baxshilar ishtirokisiz o‘tmaydi. O‘tgan asrning boshlarida, odamlarning uyida radio-televizor tugul oddiygina elektr chirog‘i bo‘lmagan zamonlarda kishilar sham va qora chiroq yorug‘ida kun kechirardilar. Ayniqsa, uzoq qish kechalari xalq kitoblari, turli dostonlar o‘qilar, bir uy bolalar ham bu ma’rifat nuridan bahramand bo‘lib o‘sardilar.
Hamid Olimjonning onasi Komila aya juda ko‘p doston va ertaklarni yod bilardi, ularni eshitgan yosh Hamid tasavvurida qadimgi asarlar qahramonlari qayta jonlanardi. Dostonlarning shirali tili, bir-biridan qiziq voqealari uning butun xayolini egallab olardi. Hamid Olimjon bu zavqli tunlarni bir umr yodda saqlab qoldi va o‘zi yozgan dostonlardan biri «Oygul bilan Baxtiyor»da bu sehrli tunlarni shunday esga oldi:
Bolalik kunlarimda, Tohir-Zuhra, Yoriltosh,
Uyqusiz tunlarimda Oyni uyaltirgan qosh...
Ko‘p ertak eshitgandim, Buvimning har qissasi,
So‘ylab berardi buvim. Har bir qilgan hissasi
Esimda o‘sha damlar: Fikrimni tortar edi,
o‘zi uchar gilamlar, Havasim ortar edi.
Hamid Olimjondagi tug‘ma iste’dodning ko‘z ochishida, uning keyinchalik mashhur shoir bo‘lib yetishuvida mana shu ezgu havas, albatta, katta rol o‘ynagan.
Hamid Olimjon Jizzaxdagi Narimonov nomli boshlang‘ich maktabni tugallab, o‘sha davrda (1932-yilga qadar) O‘zbekistonning poytaxti bo‘lgan Samarqand shahriga bordi. U yerda avval pedagogika bilim yurtida (1923-1926), keyin Pedagogika akademiyasida (1926-1931) tahsil oldi. Ko‘plab ijodkor yoshlar to‘plangan bu o‘quv dargohlarida Abdulhamid yozgan she’rlar do‘stlari tomonidan qizg‘in kutib olinardi. Ilk mashqlaridanoq tug‘ma iste’dodi yarq etib ko‘ringan talaba shoirning dastlabki she’rlari Samarqandda chop etiladigan «Zarafshon» gazetasida 1926-yildanoq chiqa boshlagan bo‘lsa, «Ko‘klam» nomli birinchi she’rlar to‘plami 1929-yilda o‘z o‘quvchilarini topdi. Shu tariqa o‘zbek adabiyotida yana bir umidli ijodkor dunyoga keldi.
Hamid Olimjon ham zamonaviy, ham tarixiy mavzularda birdek samarali ijod qilardi. Uning «Muqanna» nomli tarixiy, «Jinoyat» deb nomlangan zamonaviy mavzudagi she’riy dramalari, hozirgi kunda xalqimizning sevimli qo‘shiqlariga aylangan g‘azallari, ko‘plab tarjima asarlari mashhurdir. Ayniqsa, ona yurti - O‘zbekiston tabiati, uning zahmatkash xalqi mehnatini sharaflab yozgan she’rlari o‘zining samimiyligi, ohangdorligi, o‘quvchining eng nozik tuyg‘ularini qo‘zg‘ata olishi bilan zamonlar sinovidan o‘tib kelmoqda.
Hamid Olimjon onasidan eshitgan dostonlari hamda xalq tarixini o‘rganish jarayonida orttirgan hayotiy tajribalarini umumlashtirib, 1937-yilda «Oygul bilan Baxtiyor» nomli mashhur dostonini yaratadi.
Doston, hikoyamiz boshida aytganimizdek, shoirning bolalik davri esdaliklari bilan boshlanadi. Uzun tunlar jim yotib onasidan tinglagan ertaklarni eslar ekan, shoir ularning kuchini o‘zida sezganini aytadi.
Aziz bolalar, shu o‘rinda bir muhim masalaga e’tiboringizni tortmoqchimiz.
Dunyoda kattalardan ertag-u doston eshitmagan bola bo‘lmasa kerak, to‘g‘rimi? Lekin nima uchun barcha bolalar katta bo‘lishgach shoir yoki yozuvchi bo‘lmaydi? Nima uchun minglab tengdoshlari orasidan faqat Hamid Olimjongina mashhur ijodkor bo‘lib yetishdi?
Gap shundaki, dunyodagi barcha insonlarda qandaydir iste’dod, qobiliyat yashiringan bo‘ladi. Kimdir yerni yaxshi ko‘rsa, boshqa bolani osmondagi yulduzlar qiziqtiradi. Bir bola eshitgan qo‘shig‘ini darrov yod olib, borayotgan yo‘lida xirgoyi qilib yursa, yana bir bola o‘yinchoq kubiklardan chiroyli imoratlarni yasab zerikmaydi. Hamma gap o‘sha qobiliyatni tinimsiz rivojlantirib borishdadir. Buning uchun esa har bir odam, birinchi navbatda, o‘zi harakat qilmog‘i, qiziqqan narsasini oxiriga qadar bilib olmaguncha tinib-tinchimasligi kerak. Agar shunday qilinmasa, qobiliyat so‘nishi yoki o‘smay qolishi mumkin.
Demak, yosh Abdulhamidda tug‘ma shoirlik iste’dodi bo‘lgan, u o‘zidagi iste’dodga jiddiy qarab, uni doimiy rivojlantirishdan charchamagan ekan-da. Onasining ertaklari, maktab va o‘quv yurtlarida mutolaa qilgan kitoblari esa bu iste’dodning yanada charxlanib, o‘tkirlashib borishiga zamin yaratgan. Shuning uchun, garchi shoir «Oygul bilan Baxtiyor» ertagini onasidan eshitganini aytsa-da, bugun Siz o‘qiyotgan ertak-dostonning chuqur mazmun-mohiyati, go‘zal satrlari uni badiiy qayta ishlagan shoir mahoratining mevasi ekanini unutmasligimiz kerak.
Endi yana dostonning o‘ziga qaytamiz.
Juda qadim zamonda, Jambil degan yurtda nihoyatda og‘ir ahvolga tushgan xalq o‘zini qul qilgan xon zulmiga qarshi bosh ko‘taradi. Bunday qo‘zg‘alonlar dunyo xalqlari tarixida ham, bizning yurtimiz o‘tmishida ham ko‘p marotaba bo‘lgan. Agar Siz 2000-yilda chop etilgan «Bolalar ensiklopediyasi» kitobining 469-sahifasini ochsangiz, unda miloddan avvalgi 329-328-yillarda qadimgi So‘g‘diyonada makedon bosqinchilariga qarshi ko‘tarilgan xalq qo‘zg‘alonining rahbari jasur bobomiz Spitamen to‘g‘risidagi ma’lumotga duch kelasiz. Demak, ozodlikka, hur va erkin yashashga bo‘lgan intilish bizning xalqimiz ruhini hech qachon tark etgan emas.
Jambildagi qo‘zg‘alonga esa keksa qul Darxon va uning mardona qizi Oygul boshchilik qilardi. Kuchlar teng bo‘lmagani tufayli qo‘zg‘alonchilar mag‘lubiyatga uchrab, Darxon, qizining ko‘z o‘ngida, zolim xon tomonidan qatl etiladi.
Saroyda xizmat qiladigan, xondan juda ko‘p jabr-u jafo ko‘rgan Tarlon ismli keksa qul zindonda yotgan Oygulni qutqarishga jazim etadi. Qizni sandiqqa solib daryoga oqizib yuboradi. Sandiqqa Oygul uchun yetadigan non ham solib qo‘ygan edi.
Bolalar, bundan oldingi darslarda Siz ertaklarning sehrli olamiga sayohat uyushtirgan edingiz. Hamid Olimjon ham onasi aytib bergan ertaklar ichida «Tohir va Zuhro»ni eslaydi. Yodingizda bo‘lsa, o‘sha ertakda ham bosh qahramonlardan biri Tohir Amudaryoda sandiqda oqib ketadi. Bundan ko‘rinadiki, ertaklar orasida o‘xshash manzaralar tez-tez uchrab turar ekan.
Biz avvalgi darslardan ertaklarning nima ekanligi, ularning qanday turlari borligini bilib olgan edik. Siz «doston» degan so‘zni eshitgan, ularni o‘qigan ham bo‘lsangiz kerak, albatta. Voqealarni ma’lum bir sujet asosida bayon qilib beruvchi yirik she’riy asarlar doston deb ataladi. Dostonlar yaratilishiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: xalq dostonlari va adabiy dostonlar. Xalq dostonlarining muallifi aniq bo‘lmaydi. U baxshilar tomonidan kuylanadi va og‘izdan og‘izga, avloddan avlodga o‘tganda ba’zi bir o‘zgarishlarga uchrashi mumkin. Adabiy ertaklarning muallifi aniq bo‘ladi, ya’ni ular shoirlar tomonidan ijod qilinadi.
Badiiy adabiyotda, xususan bolalar adabiyotida ertak-doston degan janrga ham duch kelamiz. Xo‘sh, ertak-doston nima?
Nomidan ham ko‘rinib turibdiki, ertak-doston o‘zida ham ertaklarning, ham dostonlarning xususiyatlarini mujassam etadi. Ertak-dostonlar asosan shoirlar tomonidan yaratiladi. U mazmunan ertakka, shaklan esa dostonga yaqin turadi. Ya’ni voqealar xuddi ertakdagi kabi boshlama, voqealar rivoji, tugallanmadan tashkil topadi. Ammo bu voqealar nasriy usulda emas, balki she’riy usulda bayon etiladi.
Ertak-dostonlar qanday ehtiyojdan kelib chiqib yaratiladi? Shoirlar har qanday ertakni ham she’rga solavermaydilar. Avvalo, bu ertakning sujeti juda qiziqarli, voqealar rivoji tarang bo‘lishi kerak. Shoir uni o‘z iste’dodi, dunyoqarashidan kelib chiqib, o‘z davrining muammolariga moslashtiradi. Shuningdek, ijodkor ertak-doston yaratar ekan, unga asos bo‘lgan ertak voqealarini she’riy usulda aynan bayon etib bermaydi. Ertakdagi voqeaga o‘zidan nimadir qo‘shishi, nimanidir o‘zgartirishi, nimanidir tushirib qoldirishi mumkin.
Shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, barcha ertak-dostonlar ham xalq ertak va afsonalari asosida yaratilavermaydi. Bu voqealarni shoirning o‘zi o‘ylab topishi, ya’ni hali xalq og‘zaki ijodi yoki yozma adabiyotda ma’lum bo‘lmagan mutlaqo yangi asar yaratishi ham mumkin. Ertak-dostonlar ba’zan she’riy ertaklar deb ham ataladi.
Jahon adabiyotida Ubayd Zokoniy, Aleksandr Sergeyevich Pushkin, Korney Chukovskiy, Samuil Marshak ertak-dostonlarning ajoyib namunalarini yaratganlar. o‘zbek adabiyotida Abdulla Avloniy, Qudrat Hikmat, Zafar Diyor, Hamid Olimjon, Maqsud Shayxzoda, Quddus Muhammadiy, Po‘lat Mo‘min kabi ijodkorlar ertak-doston janrining rivojiga munosib hissa qo‘shdilar. Bugungi kunda ham ijodkorlar tomonidan diqqatga sazovor ertak-dostonlar yaratilmoqda.
