“O'zbek dialektologiyasi”



Yüklə 55,53 Kb.
səhifə3/4
tarix02.01.2022
ölçüsü55,53 Kb.
#41739
1   2   3   4
Ozbek dialektologiyasi Areal lingvistika Mustaqil ish

areal  lingvistikaning metodlarini farqlash muhim ahamiyat kasb etadi3.
Ular quyidagilar:1.  Muayyan  til(shevalar)  areali  doirasida  til  (sheva)  faktlarini 
qayd qilish.  Bu jihatdan  dialektologiya  va  lingvistik  geograflya  metodlari  mos 
keladi. 
Sheva faktlarining haqqoniyligi areal lingvistikaning mukammalligini ta’minlaydi.
2. Areal  lingvistika  uchun  tanlanadigan  sheva  materiallarini 
sharhlash.  Dialektologik  atlas  tuzishda  sheva  faktlarining  sharhi  muhim 
o‘rin tutadi. Ular quyidagi aniq lingvistik vazifalami bajaradi:
3TaniqIi  olim  V.M.  Jirmunskiy  dialektologik  atlas  yaratish  metodikasi  deganda  yning  ikki tamoyilini  tushunadi:  muayyan  hududdagi  sheva  xususiyatlarmi  yaipi  o'rganish  va  har  bir kartalashtiriladigan  izoglossalar  chegarasini  belgilash.  Qarang:  Ж и рм унски й  B.M.  Немецкая диалектология. -  Москва:  Издательство  АН. -  С. 134.
70 a)  o‘rganilayotgan til  yoki  shevalarining aloqada boMgan  (qo‘shni) til 
va  shevalar  bilan interferensiyasi  natijalarini  talqin  qilish.  Avvalgi 
sahifalarda  ta’kidlanganidek,  o ‘zbek  tili  qozoq,  qirgMz,  qoraqolpoq, 
turkman  va tojik tili  hamda  shevalari  bilan  kesishgan.  Shevalar kesishgan 
joyda  har  ikkala  til  shevalariga  o ‘xshamagan  shevalar  paydo  boMadi. 
So'zsiz,  bu shevalardagi  o ‘zbek tiliga xos boMgan xususiyatni  ajratib olish 
muammosi  paydo  boMadi.  Bu  muammo  sharhlash,  talqin qilish  orqali  hal 
qilinadi.  Masalan,  turkman  tili  bilan  aralash  va  q o‘shni  yashaydigan o'zbeklar shevasida egalik affiksi  va o ‘rin-payt,  chiqish kelishigi  o‘rtasida 
“n”  undoshining  orttirilishi  izohlar  yordamida  oydinlashtiriladi:  qoMida  ~ 
элъндэ ~ alinda,  qolidan ~ тъннэн ~ dlinnan  va b. QirgMz tilida bunday 
pozitsiyada  interkalyar  n  undoshining  yo‘qolib  borishi  ham  o ‘zbek  tili 
shevalari bilan interferensiyaning natijasidir.
b) ijtimoiy  omillarni  hisobga  olish.  Interferentsiya  natijalariga  baho 
berishda  turli  xildagi  ijtimoiy  omillarni  hisobga  olish  katta  ahamiyatga 
egadir.  Bunda  ikki  sheva  yoki  tilning  interferensiya  sharoitida  qo ‘shilib 
ketishi  chogMdagi  til  qarshiligi  boMishi  hisobga  olinadi.  Bunga 
Qashqadaryodagi  “й/j’’lovchi  shevalar  “дж/z’’lovchi  shevalarga  qorishuvi 
natijasida “й/j’’lovchi  shevalar aholisining ko‘pligi tufayli  “й/j’’lashishning 
ustun kelishi misol  boMa oladi.
d) muayyan  hududda  turg'unlashmagan  til  hodisalarini  sharhlash. 
Ikki  sheva  yoki  dialektga  xos  xususiyatlarning  shu  sheva  va  dialektlarda 
qoMlanishi  hamda  ulardan  birining  g'olib  kelmasligi  interferentsiyaning 
tugallanmaganligini, ya’ni bir sheva ikkinchi shevaga singib 
ketmaganligini  bildiradi.  Bunga  o ‘zbek  tilidagi  “э/a”  va  “a”lashish,  “й/j” 
va “дж/j” hodisasining parallel qoMlanishi  misol boMa oladi.
e) konvergensiya  hodisalarini  farqlash.  M a’lumki,  0‘zbek  tili 
taraqqiyotida  shahar 'shevalarida  e
/6  -   0/0,  у/й  -  y/u,  и/i:  -  ыЛ':  unlilari 
konvergensiyaga uchragan. Ular ham kartada izohlar bilan beriladi va hk.
3. Innovatsion markazni aniqlash.  Bu tamoyil,  albatta, til tarixi  bilan 
bogMangan. U yoki  bu izoglossaning paydo boMish nuqtasini aniqlashda til 
tarixi  faktlariga  tayaniladi.  M a’lumki,  qadimgi  turkiy  tilda  “й/3/-дж/2” 
paralleli  boMmagan.  Hozirgi  qipchoq  shevalarida  va  ba’zi  turkiy  tillarda 
so‘z  boshida  “дж/
2”шгщ  paydo  boMishi  ikkilamchi  hodisadir.  O'zbek
shevalarida  “дж/z’’lashishning  “й/j’’lashish  (qipchoq  lahjasi  shevalarida 
джахшь  ~  zaxsi  o ‘m nida  йахшь  ~  jaxsi)  varianti  paydo  bo‘fmoqda 
hamda  u  tobora  kengroq  tarqalmoqda.  K o‘rinadiki,  “й/j’’ning  innovatsion 
nuqtasi  qadimgi  turkiy  til  boigan.  Hozirgi  singarmonizmni  yo‘qotgan 
shevaiar  ham  qadimda  singarmonizmli  bo‘lgan.  Bunda  ham  innovatsiya 
nuqtasi sifatida qadimgi turkiy til qatnashadi.

Yüklə 55,53 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin