Ozbek dialektologiyasi Areal lingvistika Mustaqil ish
areal lingvistikaning metodlarini farqlash muhim ahamiyat kasb etadi3.
Ular quyidagilar:1. Muayyan til(shevalar) areali doirasida til (sheva) faktlarini
qayd qilish. Bu jihatdan dialektologiya va lingvistik geograflya metodlari mos
keladi.
Sheva faktlarining haqqoniyligi areal lingvistikaning mukammalligini ta’minlaydi.
2. Areal lingvistika uchun tanlanadigan sheva materiallarini
sharhlash. Dialektologik atlas tuzishda sheva faktlarining sharhi muhim
o‘rin tutadi. Ular quyidagi aniq lingvistik vazifalami bajaradi:
3TaniqIi olim V.M. Jirmunskiy dialektologik atlas yaratish metodikasi deganda yning ikki tamoyilini tushunadi: muayyan hududdagi sheva xususiyatlarmi yaipi o'rganish va har bir kartalashtiriladigan izoglossalar chegarasini belgilash. Qarang: Ж и рм унски й B.M. Немецкая диалектология. - Москва: Издательство АН. - С. 134.
70 a) o‘rganilayotgan til yoki shevalarining aloqada boMgan (qo‘shni) til
va shevalar bilan interferensiyasi natijalarini talqin qilish. Avvalgi
sahifalarda ta’kidlanganidek, o ‘zbek tili qozoq, qirgMz, qoraqolpoq,
turkman va tojik tili hamda shevalari bilan kesishgan. Shevalar kesishgan
joyda har ikkala til shevalariga o ‘xshamagan shevalar paydo boMadi.
So'zsiz, bu shevalardagi o ‘zbek tiliga xos boMgan xususiyatni ajratib olish
muammosi paydo boMadi. Bu muammo sharhlash, talqin qilish orqali hal
qilinadi. Masalan, turkman tili bilan aralash va q o‘shni yashaydigan o'zbeklar shevasida egalik affiksi va o ‘rin-payt, chiqish kelishigi o‘rtasida
“n” undoshining orttirilishi izohlar yordamida oydinlashtiriladi: qoMida ~
элъндэ ~ alinda, qolidan ~ тъннэн ~ dlinnan va b. QirgMz tilida bunday
pozitsiyada interkalyar n undoshining yo‘qolib borishi ham o ‘zbek tili
shevalari bilan interferensiyaning natijasidir.
b) ijtimoiy omillarni hisobga olish. Interferentsiya natijalariga baho
berishda turli xildagi ijtimoiy omillarni hisobga olish katta ahamiyatga
egadir. Bunda ikki sheva yoki tilning interferensiya sharoitida qo ‘shilib
ketishi chogMdagi til qarshiligi boMishi hisobga olinadi. Bunga
Qashqadaryodagi “й/j’’lovchi shevalar “дж/z’’lovchi shevalarga qorishuvi
natijasida “й/j’’lovchi shevalar aholisining ko‘pligi tufayli “й/j’’lashishning
ustun kelishi misol boMa oladi.
d) muayyan hududda turg'unlashmagan til hodisalarini sharhlash. Ikki sheva yoki dialektga xos xususiyatlarning shu sheva va dialektlarda
qoMlanishi hamda ulardan birining g'olib kelmasligi interferentsiyaning
tugallanmaganligini, ya’ni bir sheva ikkinchi shevaga singib
ketmaganligini bildiradi. Bunga o ‘zbek tilidagi “э/a” va “a”lashish, “й/j”
va “дж/j” hodisasining parallel qoMlanishi misol boMa oladi.
e) konvergensiya hodisalarini farqlash. M a’lumki, 0‘zbek tili
taraqqiyotida shahar 'shevalarida e
/6 - 0/0, у/й - y/u, и/i: - ыЛ': unlilari
konvergensiyaga uchragan. Ular ham kartada izohlar bilan beriladi va hk.
3. Innovatsion markazni aniqlash. Bu tamoyil, albatta, til tarixi bilan
bogMangan. U yoki bu izoglossaning paydo boMish nuqtasini aniqlashda til
tarixi faktlariga tayaniladi. M a’lumki, qadimgi turkiy tilda “й/3/-дж/2”
paralleli boMmagan. Hozirgi qipchoq shevalarida va ba’zi turkiy tillarda
so‘z boshida “дж/
2”шгщ paydo boMishi ikkilamchi hodisadir. O'zbek
shevalarida “дж/z’’lashishning “й/j’’lashish (qipchoq lahjasi shevalarida
джахшь ~ zaxsi o ‘m nida йахшь ~ jaxsi) varianti paydo bo‘fmoqda
hamda u tobora kengroq tarqalmoqda. K o‘rinadiki, “й/j’’ning innovatsion
nuqtasi qadimgi turkiy til boigan. Hozirgi singarmonizmni yo‘qotgan
shevaiar ham qadimda singarmonizmli bo‘lgan. Bunda ham innovatsiya
nuqtasi sifatida qadimgi turkiy til qatnashadi.