O‘zbek filologiyasi fakulteti 301-guruh talabasi farhodova farangizning kurs ishi mavzu

Tol yig‘ochlar yeng solishur o‘ynayurtek qo‘y-qo‘zi.
…Lola sag‘roqin icharda sayrar usrub sanduvach,
Turnalar un tortib o‘tarda sakrashur baqlan, qo‘zi.
Ko‘kda o‘ynar, qo‘l solishur qug‘u, g‘oz, qil, qarlug‘och,
Yerda yugurub juft olishur os, tiyin, kish, qunduzi.
Tol yig‘ochlar minbarinda to‘ti qush majlis tutar,
Qumri, bulbul muqri bo‘lub un tuzar tun-kunduzi.
…Huri ayn ujmoh ichinda yeng solib tahsin qilur,
Yoz uza mundog‘ g‘azallar aymishdi Nosir Rabg‘uziy.
O‘zbek adabiyotidagi bu ilk g‘azalda Rabg‘uziy janrning barcha shakily badiiy talablariga mukammal darajada rioya etgan. She’rning matla’sidan maqta’sigacha navro‘z ta’rif-tavsifi aks ettiriladi. G‘azalning qofiyalanishi bugungi qofiyalanish tizimiga to‘liq javob beradi. Ya’ni , a-a, b-a, c-a, d-a tarzda. Navro‘zi, buzi, yuzi, yozi, tuzi, qo‘y-qo‘zi, juzi, qo‘zi, qunduzi, yulduzi, Rabg‘uziy so‘zlaridan tashkil topgan qofiyalar tizimi turkiy til tarovatini ko‘rsatuvchi omillardan biri bo‘lgan. Maqta’da ilk bor taxallus ishlatilgan. Vazn ham o‘ynoqi bo‘lib, g‘azal uchun turkiy adabiyotda keyinchalik eng ko‘p qo‘llangan vazn- ramal tanlab olingan.
Kun ha-mal-ga\kir-di er-sa,\kel-di o-lam \ nav-ro‘-zi, - V - - \ - v - - \- v - - \ - v - Fo-i-lo-tun fo-i-lo-tun fo-i-lo-tun fo-i-lun Kech-di bah-man \ zam-ha-rir qish\ qol-ma-di qo-\ri, bu-zi - V - - \ - v - - \ - v - - \ -v - Fo-i-lo-tun fo-i-lo-tun fo-i-lo-tun fo-i-lun
Ko‘rinib turganidek, ramal bahrining rukni foilotun ohanglariga tayanadi. Bir bayt (ikki misra)dab u rukn sakkiz marta qo‘llangani uchun musamman nomini oladi. “Musamman” arabcha so‘z bo‘lib , sakkiz degan ma’noni bildiradi. Oxirgi rukn avvalgilaridan qisqaroq, unda bir hijo kam. Ushbu shakl mahzuf deyiladi. Vaznning to‘liq nomi ramali musammani mahzufdir. G‘azalning barcha baytlari o‘zaro mantiqiy ip (navro‘z) bilan bog‘langan. Ana shu ichki bog‘liqlik g‘azal yaxlitligini ta’minlagan. Dastlabki bayt umumiy axborot berishga qaratilgan. Qishning o‘rniga bahorning kelishi ko‘rsatilgan. Bunda muallif munosabatining ochiq ifodalanishi e’tiborni tortadi. Bahorga nisbatan “olam navro‘zi” ifodasi qo‘llansa, qishga nisbatan “bahman” (ayoz, qahraton, izg‘irin) “zamharir” (qirovli,qahraton,qattiqsovuq) sifatlashlari tanlangan. Keyingi baytlar bahorning xususiy jihatlarini tasvirlashni ko‘zda tutadi. Dastlab dunyoning yangidan chiroy ochgani (“tirilur bu yer yuzi”) qalamga olinadi. Osmon va yerdagi o‘zgarishlarni aks ettirish navbatdagi bayt qamroviga kiradi. Unda bulut va daraxtlarning o‘ziga xos manzarasi ko‘rsatiladi. Lola, bulbul, turna, qo‘zi so‘zlari bahorning turli belgilarni ifodalash vositasi bo‘lgan. “ Yerosmon” zidligi asosida bahorning o‘ziga xos tasvirini berish keyingi baytda ham davom etadi. Bahor osmonida qushlarning ko‘payishi qug‘u (oqqush), g‘oz, qil(qilquyruq), qarlug‘och(qaldirg‘och) vositasida ko‘rsatilsa, yerdagi jonivorlar harakatining jonlanishi os (oq suvsar), tiyin (olmaxon), kish (qunduzning bir turi), qunduz singari hayvonlar timsollari vositasida tasvirlangan. Qadimgi turkiy tilda “yig‘och”, “og‘och” so‘zlari, asosan, “daraxt” tushunchasini ifodalagan. Navbatdagi baytda tilga olingan “tol yog‘och minbarinda” (tol daraxtning shoxlarida) ifodasi xuddi shu ma’noni yuzaga chiqaradi. Bu baytda bir qator qushlar (to‘ti, qumri, bulbul)ning xonishi – sayrashi orqali bahor faslining tarovati yana bir bor ta’sirli yo‘sinda tasvirlangan. Asar tarkibida o‘ttiz ikkita g‘azal xususiyatlariga mos keluvchi g‘azal xarakteridagi she’rlar mavjud. Ularning orasida to‘liq mukammmal g‘azal deb hisoblashimiz mumkin bo‘lgan g‘azallar ko‘pchilikni tashkil qiladi. Asarda ayrim matla’siz, hamda maqta’siz baytlar ham uchraydi. Ular qofiyalanish tizimi va vazn jihatdan g‘azal talablariga javob bo‘ladi. Bunday xususiyat aksariyat arabcha she’rlarda uchraydi. G‘azallarda, asosan, payg‘ambarlar madh etilgan bo‘lib, Odam, Ibrohim, Mustafo, Yaqub, Lut, Jirjis, Ilyos, Yunus, Sulaymon, Dovud, Idris, Nuh, Xud, Solih, Is’hoq, Yusuf va boshqa bir qancha paygambarlar g‘azallar g‘oyasini tashkil qiladi. g‘azallarda payg‘ambarlarning qiyinchiliklari, kuchqudrati, xususiyatlari, ichki his-tuyg‘ulari kuylangan.
“Qisasi Rabg‘uziy”da birinchi she’r – ilk marsiya o‘rin olgan. Bu marsiyani Odam Ato o‘g‘li Hobilning o‘limiga bag‘ishlab aytadi. “Qissai Qobil va Hobil”da tasvirlanishicha, Qobil bilan Iqlimo, Hobil bilan Abudo tug‘iladi. Iqlimo go‘zal. Abudo ko‘rksiz edi. Qobilga Abudo beriladigan bo‘ldi, u ko‘nmadi. Odam ularga qurbonlik qilishni, kimning qurbonligi qabul bo‘lsa, Iqlimo berilishini aytdi. Hobilning qo‘yi qabul bo‘ldi. Qobil tosh bilan urib Hobilni o‘ldirdi. Qarg‘alarga qarab, Hobilni yerga qo‘ydi. Odam ko‘mish shundan qoldi. (30- 31- betlar). Asarda keltirilishicha, “Odam birla Havvo telim yig‘ladilar. Odam ta’ziyat tutub bu she’rni aydi. Yer yuzinda avval she’r ayg‘an Odam erdi, ul she’r bu turur:
Tag‘ayyarat ul biladu va man alayxa
Va vajhul arzi mug‘ayyirun
Masihu Faajabahu iblis la’natullohi alayxa
Tag‘ayyara kullu zi- lavnin va ta’min
Va qad bashashtil vajhil maluhu
Bi qatli Qobilin Hobilin axaxu
Fa yo asafa alal- vajxis –sabihi…”
“Qisasi Rabg‘uziy” turk badiiy nasrining ilk namunalaridan biri sifatida adabiyotimizda o‘ziga xos o‘ringa ega. Asar tarkibida yuqorida ta’kidlaganimizdek, nazmiy parchalarning ilk ko‘rinishlari ham asarning tarixiy badiiy-ilmiy qiymatini oshiradi. Shunday janrlardan biri musammat janri asar qimmatini yanada oshiradi. Musammat janrining ba’zi turlari ilk bor ushbu asarda uchraydi. Musammatlar ko‘p misrali va ko‘p qofiyali band sistemasidan yuzaga keluvchi she’r shakllaridir. Yana ham aniqrog‘i, g‘azal tipida qofiyalanuvchi, har bir bandi 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 misrali bandlardan tashkil topgan she’riy shakllar turkumiga musammat deyiladi. Ularning har biri bandlardagi misralar soniga qarab musallas (uchlik), murabba’ (to‘rtlik), muxammas (beshlik), musaddas (oltilik), musabba’ (yettilik), musamman (sakkizlik), mutassa’ yoki tasne’ (to‘qqizlik), muashshar yoki mashru’ (o‘nlik) nomlari bilan ataladilar. Asar tarkibida musammat xarakteridagi she’rlarni jamlaganda, ularning quyidagi shakllari aniqlanadi: