O‘zbek tili va adabiyoti fakulteti o’zbek adabiyoti kafedrasi

Folklor atamasi. Folklor – sinkretik ijod. Inson qadimdan atrof muhitda ro‘y berayotgan voqea-hodisalarga o‘z munosabatini bildirgan. Bu munosabat, avvalo, turli xatti-harakatlar, ovozlar, ehtiroslar vositasida amalga oshgan. Keyinchalik so‘zlar, so‘z yig‘indisi, raqslar his-tuyg‘ularni ifodalagan. Yana keyinroq odamlar o‘zlaricha dunyoning, tabiatning, hayvonlar, o‘simliklar, tog‘lar, suvlarning paydo bo‘lishini izohlovchi to‘qima hikoyalar o‘ylab topadilar. Yigitlar, qizlar muhabbat qo‘shiqlarini to‘qiydilar. Qabila-urug‘ning mard va jasur yigitlari haqida, ularning g‘aroyib qahramonliklari haqida afsona va rivoyatlar paydo bo‘ladi. Bularning hammasi hali yozuv madaniyati vujudga kelmasdan oldin jamoa-jamoa bo‘lib yashayotgan aholi o‘rtasida shuhrat topadi. Bugungi kunda biz ularni “xalq og‘zaki ijodi” deb atashga odatlanganmiz. Shuning uchun ham xalq og‘zaki ijodini milliy qadriyatlar deb atash odat bo‘lgan. Xalq og‘zaki ijodi ilmda folklor deb yuritiladi. Bu atamani 1846-yilda ingliz olimi Uilyam Toms taklif qilgan bo‘lib, uning ma'nosi “xalq donoligi” degan tushunchadan iborat. Aslini olganda, folklor deganda, xalq tomonidan yaratilgan hamma san’at namunalari tushuniladi. Me’morlik, naqqoshlik, ganchkorlik, zardo‘zlik, musiqa, raqs, og‘zaki adabiyot namunalari – hammasini folklor deb tushunish qabul qilingan. Har bir san’at sohasida ish olib borayotgan mutaxassis o‘zi tanlagan turni “folklor” deb atayveradi. Masalan, musiqachi xalq kuylarini, xoreograf xalq raqslarini, arxitektor xalq me'morchiligini, folklorshunos olim xalq dostonlari, ertaklarini folklor asari deb hisoblaydi.Folklor so‘z san’atining asosini tashkil etadi. Ayni choqda folklor asarlari hamisha jonli ijro bilan aloqada bo‘ladi. Shuning uchun ertak, qo‘shiq, doston va boshqa bir qator og‘zaki ijod asarlari ijro davomida sinkretik san'at namunasi hisoblanadi. Sinkretik so‘zi birlashmoq, qorishmoq, aralashmoq tushunchasini bildiradi. Doston kuylanganda musiqa, so‘z, sahna san'atlari qorishib uyg‘unlashadi. Ya’ni baxshi do‘mbira, soz chalib xonanda sifatida yoqimli ovozda doston aytadi. Doston esa matndan – so‘zlardan iborat bo‘ladi, musiqa asbobida ijro etilgani uchun baxshi xonandalik, sozandalik qiladi. Ayni paytda dostondagi voqealarni tovush tovlanishi – sahna san’ati – aktyorlik mahorati bilan hikoya qiladi. Natijada sinkretik san’at namunasi vujudga keladi. Xalq og‘zaki ijodining so‘z san’ati ekanligini tushunishdan avval san’atning o‘zi nimaligini bilish lozim. 5 jildlik “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da (3-jild. 442-b): “San’at” [ﺻﻧﻌﺖ] - ish, mehnat; mahorat; kasb-hunar deb ko‘rsatilgan. Agar izohdagi so‘zlarga e’tibor bersak, san’at deganda, mahorat bilan amalga oshirilgan mehnatni tushunish anglashiladi. San’atni mahoratsiz tasavvvur qilish mumkin emas.
Birinchidan, har bir so‘z san’ati namunasi, jumladan, xalq og‘zaki ijodidagi qo‘shiq, ertak, doston va boshqa asarlarda fikriy yangilik bo‘lishi lozim. Bu yangilik kichik hayotiy voqeadan tortib murakkab ijtimoiy vaziyatlarni baholash bilan belgilanadi. Inson hayoti davomida sonsiz-sanoqsiz yangiliklarga duch keladi. Katta avlod vakili tajribasidagi oddiy haqiqatlar yoshlar uchun yangilik hisoblanaveradi. Shuning uchun xalq og‘zaki ijodi asarlarini eshitganimizda, ular bilan kitobdagi matn vositasida tanishganimizda juda ko‘p yangi-yangi fikrlarga duch kelamiz.
Ikkinchidan, asar shakli va mazmuni jihatdan mutanosib bo‘lishi kerak. Odatda, shakl qanchalar ixcham, mazmun qanchalar keng ko‘lamga ega bo‘lsa, asar shunchalar qadrlidir. Xalqimiz og‘zaki ijodida ko‘pincha bunday fazilat maqollarda namoyon bo‘ladi. Bir jumladan iborat maqolning mazmunini hayotiy dalil va misollar bilan soatlab tahlil qilish mumkin. Lekin hamma janrdagi asarlarga ham bu o‘lchov bilan yondashish mumkin emas. Xususan, dostonlar ming-ming misralardan iborat she’riy va hajm jihatdan katta nasriy parchalardan tashkil topadi. Ularning mazmuni ham millatimiz vakillarining hayotini tasvirlovchi lavhalardan iborat. Xalq farzandlarining hayoti esa el va yurt taqdiri asosida yoritiladi. Shunday qilib, topishmoq, askiya, qo‘shiq va boshqa janrdagi asarlar ham o‘zlarida aks ettirayotgan mazmun bilan shaklan mutanosib bo‘lishi zarur.
Uchinchidan, badiiy asar, xususan, xalq og‘zaki ijodida umuminsoniy muammolar ifodalanadi. Albatta, har bir xalqning o‘z milliy xususiyati, milliy tabiati, ya’ni milliy mentaliteti mavjud. Ammo bu milliylik badiiy adabiyotda umuminsoniy muammolarning aks etishiga mutlaqo salbiy ta'sir ko‘rsatmaydi. Chunki yer kurrasining turli mintaqalarida yashaydigan, turli dinlarga ishonuvchi xalqlarning hayotiy munosabatlarida mushtarak nuqtalar juda ko‘p. Har bir millatda Vatan, xalq, ota-ona, aka-uka, opa-singil, o‘gay ota, o‘gay ona, ustoz, shogird kabi tushunchalar bor.
To‘rtinchidan, xalq og‘zaki ijodi so‘z san’ati ekanini aytdik. Bu fikr og‘zaki ijodning san’at sifatini ta’minlaydigan asosiy omil so‘z ekanini tasdiqlaydi. Har bir san’at turining o‘z quroli bo‘lganidek, og‘zaki ijodning ham o‘z quroli bor. Bu qurol so‘z hisoblanadi. Fikrimizning qanchalar to‘g‘ri ekani xalqimiz ijodidagi askiya janri misolida to‘liq isbotini topadi. Avvalo, askiya janri (bu haqda askiya mavzuida mukammal ma’lumot beriladi) dunyodagi birorta xalq og‘zaki ijodida uchramaydi. Janrning asosini milliy tilimizdagi omonim so‘zlarning nihoyatda ko‘pligi tashkil etadi. So‘zlarning shaklan bir xil, ammo mazmunan turli ma'nolarni bildirishi bir so‘zni talaffuz qilishda birato‘la bir necha fikrni ifodalash imkonini beradi. Natijada, so‘z o‘yini usuli bilan kulgi paydo bo‘ladi va askiya vujudga keladi.
Beshinchidan, xalq og‘zaki ijodi badiiy adabiyotning tarkibiy qismidir. “Badiiy” so‘zining go‘zal, ajoyib ma'nolarga ega bo‘lishi lug‘atlarda qayd etilgan. Asar matnini go‘zal qilib turadigan omil esa, ko‘pincha, badiiy tasvir vositalariga bog‘liq. Badiiy tasvir vositalarini mutaxassislar “badiiy san’atlar”, “tasvir vositalari”, “she’r san’atlari” deb ham ataydilar. Ularning sifatlash, o‘xshatish, mubolag‘a kabi o‘nlab turlari mavjud. Aslini olganda, har bir badiiy san’at namunasi ham o‘ziga xos kashfiyot hisoblanadi. Ertakchi tasvirlayotgan malikaning go‘zalligini o‘n to‘rt kunlik oyga o‘xshatadi. Qiz shu qadar latofatga ega bo‘ladiki, kulsa, atrofga gul, yig‘lasa, dur sochiladi. U yurganida oyog‘i ostidagi izlar o‘rnidan rayhon, jambillar o‘sib chiqadi. Doston qahramonlari shu qadar jahldorki, g‘azabga to‘lganida mo‘ylovining ustini qirov bosadi, tikilganida tog‘-toshlar qumdek maydalanib ketadi.
“Xalq og‘zaki ijodi – so‘z san’ati” deganimizda, shuningdek, ertakchi, baxshi, qo‘shiqchi, askiyaboz, latifachi ijrochilarning tinglovchilarga bag‘ishlayotgan ma’naviy lazzatini ham unutmaslik lozim. Xalq qo‘shiqlarida aks etgan his-tuyg‘u, ichki kechinmalar; ertaklardagi g‘aroyib voqealar; dostonlardagi go‘zal tasvirlar, eng avvalo, zargarona tanlangan so‘zlardan iboratligi, ikkinchidan, ularning mahorat bilan ijro qilinishi asrlar davomida xalqimizga zavq bag‘ishlagan. Shuning uchun ham mazkur asarlar o‘zbek xalqi ma’naviy xazinasining bebaho qadriyatlari sifatida hamisha e’zozlangan.
Folklor hamma zamonlarda ham ijod sarchashmasi hisoblanib keladi. SHuning uchun ham insoniyat alla, qo‘shiqlar, afsonalar, ertaklar va dostonlarda o‘zining yuksak orzu-umidlari, zavq-shavqi-yu kurashlarini ifodalagan. Xalq og‘zaki ijodi o‘zining mazmunan rang-barangligi, yuksak g‘oyalar bilan yo’g‘rilganligi, xalq hayotining barcha tomonlari bilan uzviy bog‘liqligi bilan ham g‘oyatda e’tiborlidir.
Xalq og‘zaki ijodining eng rivojlangan janrlaridan biri alladir. Alla bolalar beshikdaligida, hali tili chiqmasidanoq aytiladi. Alla poetik jihatdan ham, onalarning ichki tuyg‘ulari bayoni sifatida ham xalq og‘zaki ijodining bo‘lak turlaridan ajralib turadi.