“О„zbek tili va adabiyotini о„qitish metodikasi” kafedrasi zulxumor Mirzayeva, Komil Jalilov

“washback” 
atamasi bilan yuritiladi) ijobiy yoki salbiy bо‗lishini belgilab 
beradi: validligi va ishonchliligi yuqori bо‗lgan testlar ijobiy ta‘sirga, validligi va 
ishonchliligi past bо‗lgan testlar salbiy ta‘sirga ega bо‗ladi
23
. 
Validlik va ishonchlilik odatda bir-biriga bog‗liq tushnchalardir, ya‘ni validligi 
past bо‗lgan testlar ishonchsiz bо‗ladi. Ayrim holatlarda validligi past bо‗lgan testlar 
statistik tahlil natijasida yuqori ishonchlilikni kо‗rsatishi mumkin, bunday holatlarda 
validlik birlamchi hisoblanadi va validligi past testlardan baholash vositasi sifatida 
foydalanish tavsiya qilinmaydi.
Validlik testning sifatini belgilaydigan eng asosiy, birlamchi kategoriya sanalar 
ekan, testning validligini ta‘minlashning bir qancha usullari mavjud. Bu usullar bir-
biriga chambarchas bog‗liq va bir-biriga ta‘sir etadi, chunki validlik kо‗p qirrali 
yaxlit tushuncha sifatida qabul qilingan.
Validlik kategoriyasining asosiy qirralaridan biri mazmun validligi (inglizcha 
“content validity”
), ya‘ni test orqali aynan tekshirilishi lozim bo ‗lgan bilim, ko 
‗nikma yoki kompetensiyaning tekshirilishi hisoblanadi. Agar testning maqsadi 
nafaqat bilimni (biron-bir ma‘lumot, faktni eslab qolganlikni), balki kо‗nikma, 
malaka yoki kompetensiyaning shakllanganlik darajasini (mavjud bilimni tanish va 
notanish vaziyatlarda qо‗llay olishni) tekshirish bо‗lsa, berilgan testga tо‗g‗ri javob 
berish uchun о‗quvchi yoki talaba aynan shu kо‗nikma, malaka yoki kompetensiyani 
ishga solishga majbur bо‗lishiga ishonch hosil qilinishi lozim. Bunda tekshirilishi 
lozim bо‗lgan kо‗nikma, malaka yoki kompetensiyani amalda tadbiq etishi uchun 
boshqa bilim, kо‗nikma, malaka yoki kompetensiyaga murojaat qilishga zarurat 
tug‗ilmasligi kerak, ya‘ni testning tekshirish obyekti bitta bо‗lishi talab qilinadi. 
Masalan, biz о‗quvchining adabiyotshunoslikda ―metafora‖ tushunchasini qо‗llay 
olishini tekshirmoqchi bо‗lsak, buni о‗quvchiga badiiy matn berib, undan metaforani 
topishni va uning nima uchun qо‗llanilganini izohlab berishni sо‗rash orqali 
tekshirishimiz mumkin. Agar biz savolni ―falon yozuvchining falon asarida qanday 
23
Newton Paul, Shaw Stuart. Validity in Educational and Psychological Assessment. - London: 
―Sage‖, 2014.

---

metaforalar qо‗llanilgan‖ shaklida qо‗ysak va asar matni berilmagan bо‗lsa, bunda 
xotira ham tekshirilayotgan bо‗ladi (о‗quvchi yoki talaba savolga javob berishi uchun 
yaxshi xotiraga ega bо‗lishi talab qilinadi) va bu savol novalid hisoblanadi. Shuning 
uchun ham aksar davlatlarda adabiyot fanidan о‗tkaziladigan imtihonlarda 
(Rossiyaning Yagona davlat imtihonlari, Britaniyaning maktab bitiruvchilari uchun 
mо‗ljallangan A-daraja imtihonlari va hokazo) tahlil qilinishi lozim bо‗lgan asar 
matni yoki tegishli parchasi savollar kitobiga kiritiladi.
Mazmun validligini ta‘minlash uchun test savollarini ta‘lim vazirligi tasdiqlab 
bergan yoki tavsiya qilgan darsliklar asosida tuzish yetarli, deb о‗ylash mazmun 
validligi tushunchasining notog‗ri talqinidir. Masalan, test о‗quvchining she‘riyatdagi 
aruz va barmoq vaznlarini farqlay olishini tekshirishga qaratilgan bо‗lsa, 
о‗quvchining qaysi darslik va qо‗llanmalardan foydalanganligi hech qanday ahamiyat 
kasb etmaydi. Shuning uchun ham yuqorida sanab о‗tilgan Rossiyaning Yagona 
davlat imtihonlari yoki Britaniyaning A-daraja imtihonlari singari testlar biron-bir 
darslik asosida tuzilmaydi. Ularni tuzishga davlat tomonidan tasdiqlangan ta‘lim 
standartlari asos qilib olinadi va testlar darsliklarda bayon qilingan ma‘lumotlarni 
eslab qolish darajasini emas, standartlarda belgilangan kо‗nikma, malaka va 
kompetensiyalarning shakllanganlik darajasini tekshirishga qaratiladi.
Mazmun validligiga ta‘sir kо‗rsatuvchi muhim jihatlardan biri testga kiritilgan 
ma‘lumotning fanni tushunish uchun qay darajada ahamiyatliligi bilan belgilanadi. 
Test faqat muayyan fanni tushunish uchun tamal toshi bо‗lib xizmat qiladigan va 
ilmiy asoslangan bilimlar majmuiga ega bо‗lishi talab etiladi. Bu testning 
reprezentativ validligi deb ataladi
24
[8:7]. Masalan, qirg‗iz qabilasidan omon qolgan 
bolalarning necha kunda dushman qarorgohiga yetib olganligini bilish buyuk adib 
Chingiz Aytmatovning "Oq kema" qissasini tushunish uchun qanchalik muhim? Yoki 
о‗zbek adabiyotining shoh romani ―О‗tkan kunlar‖da ―Bilgan topib gapirar, bilmagan 
qopib‖ iborasini aynan qaysi qahramon aytganini о‗quvchi bilishi yoki bilmasligi 
bizga о‗quvchining ushbu о‗lmas asar g‗oyasi, mazmuni, falsafasini qay darajada 
24
Сидорик В. В., Чичко О. И. Теория и практика разработки тестовых заданий. - Минск, 
издательство БНТУ, 2010.

---

tushunishi haqida ma‘lumot bera oladimi? Shoir Ogahiy mumtoz adabiyotimizning 
boshqa bir vakili Munisning jiyani ekanini yodda saqlash о‗quvchiga Ogahiyning 
lirik merosini tushunish uchun kerakmi? Davlat test markazi tomonidan 2017 yilgi 
oliy ta‘lim muassasalariga kirish sinovlarida ishlatilgan ushbu test namunalarida 
mazmun validligi buzilganligini kuzatish mumkin, chunki bunday savollar adabiyot 
bо‗yicha Davlat ta‘lim standartlarida belgilangan kompetensiyalarni tekshirishga 
xizmat qilmaydi va fanni yoki majburiy ta‘lim dasturiga kiritilgan asarlar mazmunini 
tushunish uchun ahamiyatli bо‗lmagan ma‘lumotlar majmuidan tashkil topgan.
Validlik tushunchasining yana bir muhim qirrasi konstruktiv validlikdir 
(inglizcha 
“construct validity”
). Testning konstruktiv validligini ta‘minlash uchun 
baholanishi lozim bо‗lgan xususiyat qanday komponentlardan tashkil topishi 
aniqlanadi va shu komponentlarning har biri testlar yordamida qamrab olinadi. 
Masalan, badiiy asarni tahlil qila olish kompetensiyasini test orqali tekshirish uchun 
bu kompetensiyaning tarkibiy komponentlarini (deylik, asardagi badiiy vositalarni, 
qahramonlar tilini tushunish, asar yaratilgan davrni bilish va hokazo) sanab 
chiqishimiz va har bir komponentga test tuzishimiz kerak. Konstruktiv validlikni 
ta‘minlash uchun fan bо‗yicha mutaxassislar, tajribali pedagoglar va psixologlar 
birgalikda ilmiy izlanishlar olib borishlari talab qilinadi.
Testning validligini ta‘minlashda ―test spetsifikatsiyasi‖ (inglizcha 
“test 
specification”
yoki 
“test blueprint”
) deb atalgan hujjat muhim rol о‗ynaydi. Test 
spetsifikatsiyasida testning maqsadi, test orqali qanday bilim, kо‗nikma, malaka va 
kompetensiyalar tekshirilishi, har bir bilim, kо‗nikma, malaka yoki kompetensiya 
qanday yо‗l bilan (yopiq test, ochiq test, insho va hokazo) tekshirilishi, test 
savollarining fan mazulari va tekshiriladigan bilim, kо‗nikma, malaka yoki 
kompetensiyalar bо‗yicha taqsimlanishi, о‗quvchi yoki talabaning javobi qanday 
mezonlar asosida baholanishi, testni о‗tkazish talablari batafsil bayon qilinadi. (Shu 
о‗rinda pedagogik о‗lchovlar va baholash nazariyasida ―test‖ deganda faqat biz 
biladigan bir nechta javob variantiga ega bо‗lgan savol turi emas, tegishli 
standartlashtirish jarayonidan о‗tgan hamda validlik va ishonchlilik talablariga javob 
beradigan har qanday savol yoki topshiriq tushunilishini, hatto yopiq testning ham 

---

bizda deyarli qо‗llanilmaydigan bir qancha turlari mavjudligini eslatib о‗tamiz.) Test 
spetsifikatsiyasi asosida namunaviy test varianti (demo-test) tuziladi. Test 
spetsifikatsiyasi va demo-test test topshiriqlarini tuzuvchi ekspertlar uchun asosiy 
hujjat bо‗lib xizmat qilish bilan birga, test о‗tkazishning muhim talablaridan biri – 
oshkoralik tamoyiliga rioya qilinishini ta‘minlaydi.