O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi



Yüklə 0,64 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə30/65
tarix08.11.2022
ölçüsü0,64 Mb.
#67906
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   ...   65
vdocuments.mx o-zbek-tilining-tarixiy-grammatikasi-ozbek-adabiy-tili-tarixi

harakat nomi formalari. a’lar ish-harakat va holatning atamasidir. Eski o’zbek tilida 
harakat nomining quyidagi formalari amalda bo’lgan: 
-maq/-ma’k affiksli forma. Bu forma harakat nomining asosiy kursatkichi sifatida faol
iste`molda bo’lgan. 
Jo’nalish kelishigining –a,-a’ affiksi qo’shilganda, -maq/-ma’k affiksining oxiridagi [q], [k] 
undoshlari ikki unli urtasida jaranglilashib, [g], {g] undoshlariga utadi: qachmaga yu’z evu’rdi (qR)
baqmaga imkan yoq (MN). 


35 
Egalik affiksi qo’shilganda ham –maq/-ma’k affiksi tarkibidagi jarangsiz [q], [k] undoshlari 
jarangli (g), [g] undoshlariga utishi mumkin: Bu yazuqdan qutulmagim muxal esa’,... (SS). Bir 
nafas s a b r e t m a ’ g i yoq (SS)
-maq/-mak affiksli harakat nomining bo’lishsizlik manosi ikki xil yul bilan ifodalangan: 
a) 
-ma/-ma 
affiksli 
bo’lishsiz 
formadagi 
fe`lga 
-maq/-mak 
qo’shilishi 
bilan: 
T i l a n m a m a k k a davlatindan maxrum dururlar (SS). 
b) sifatdoshning -mas/-ma’s affiksli bo’lishsiz formasiga -liq[-lik affiksi qo’shilishi bilan (-
masqliq//-maz q liq)Menim so’zim e s h i t m a z l i k uchun (TF)Oglan bilma’slikindin qilur (qR). 
harakat nomining -maq/-mak affiksli formasi ot turkumidagi suzlar kabi egalik va 
ko’plik qo’shimchalarini qabo’l qiladi, kelishiklar bilan turlanadi, kumakchilar bilan qullanadi: 
a. -maq/-mak affiksli harakat nomi egalik affikslari bilan qullanganda, fe`l negizidan 
anglashilgan ish-harakatning qaysi shaxsga qarashli ekanligi kursatiladi: Menim qurtulmagim 
anda turur (TF)Sen asru’k k e l m a k i n ’ munda xata ul (XSh).
g’. -maq/-mak affiksli harakat nomiga qo’shilgan -lar/-lar affiksi odatdagi ko’plik manosini 
emas, balki fe`l uzagidan anglashilgan ish-harakatning sub`ekt bilan moslashuvi uchun xizmat 
qiladi: Yusufni o’l t u ’ r m a k l a r i ikkidin xali erma’s erdi (qR). Neta’k kim yiglamaqlarini 
eshittim,...(NF). 
q. Ot urnida qullangan bosh kelishikdagi -maq/-ma’k affiksli harakat nomi asosan ega
ba`zan kesim yoki aniqlovchi vazifasida keladi. 
Egasi –maq/-ma’k affiksli harakat nomi bilan ifodalangan gaplarning kesimi asosan ot 
yoki ot turkumidagi suzlar bilan ifodalanadi: Ibraximga qonuq t i l a m a k fariza erdi 
(qR).Fi y b a t qilmaq uluq yazuqlardin turur (NF)
-maq/-mek affiksli harakat nomi kelishik affikslari bilan qullanganda har bir kelishik 
formasining harakteriga muvofiq ravishda turli sintaktik vazifalarni bajaradi: Azinlar aybini 
k o ’ r m a k n i qoygil (XSh). Ilm o’g r a n m a k k a keldim (qR). Andin yaranlari qattiq 
s o ’ z l a m a k d i n yigdilar (TF)
-sh(-ish/-ish, -ush/-u’sh) affiksli forma eski o’zbek tilida kam iste`molda bo’lib, ayrim 
yodgorliklarda uchraydi: Yu’gu’ru’shda zabunraqdur (Boburnoma). ...bo’larnin’ alishi va berish
(Boburnoma). 
-v/-uv/-u’v affikli forma kam qo’llangan: Ondin ikki kishi boldi saqlav (ShN). 
Sifatdosh formalari. Turkiy tillarda sifatdosh predmetning belgisi bo’lgan ish-harakat va 
holatni hamda bevosita ish-harakat va holatni anglatadi. Sifatdosh formalarida belgi-harakat 
manosi bilan birga, grammatik zamon manosi ham mavjud bo’ladi. Bu xol sifatdosh 
formalarining harakat nomi formalaridan farqlovchi asosiy  belgisini tashkil etadi. Sifatdosh 
formalarini zamon nuqtai nazardan quyidagi ikki asosiy gruppaga ajratish mumkin: a) utgan 
zamonni ifodalovchi sifatdosh formalari. Bu gruppaga -mish/-mish, -duq/-du’k//-tuq/-tu’k,-gan/-

Yüklə 0,64 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   ...   65




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin