35
Egalik affiksi qo’shilganda ham
–maq/-ma’k affiksi tarkibidagi jarangsiz [q], [k] undoshlari
jarangli (g), [g] undoshlariga utishi mumkin:
Bu yazuqdan qutulmagim muxal esa’,... (SS).
Bir
nafas s a b r e t m a ’ g i yoq (SS).
-maq/-mak affiksli harakat nomining bo’lishsizlik manosi ikki xil yul bilan ifodalangan:
a)
-ma/-ma
affiksli
bo’lishsiz
formadagi
fe`lga
-maq/-mak
qo’shilishi
bilan:
T i l a n m a m a k k a davlatindan maxrum dururlar (SS).
b) sifatdoshning
-mas/-ma’s affiksli bo’lishsiz formasiga
-liq[-lik affiksi qo’shilishi bilan
(-
masqliq//-maz q liq):
Menim so’zim e s h i t m a z l i k uchun (TF).
Oglan bilma’slikindin qilur (qR).
harakat
nomining -maq/-mak affiksli formasi ot turkumidagi suzlar kabi egalik va
ko’plik qo’shimchalarini qabo’l qiladi, kelishiklar bilan turlanadi, kumakchilar bilan qullanadi:
a.
-maq/-mak affiksli harakat nomi egalik affikslari bilan qullanganda, fe`l negizidan
anglashilgan ish-harakatning qaysi shaxsga qarashli ekanligi kursatiladi:
Menim qurtulmagim
anda turur (TF).
Sen asru’k k e l m a k i n ’ munda xata ul (XSh).
g’.
-maq/-mak affiksli harakat nomiga qo’shilgan
-lar/-lar affiksi odatdagi ko’plik manosini
emas, balki fe`l uzagidan anglashilgan ish-harakatning sub`ekt bilan
moslashuvi uchun xizmat
qiladi:
Yusufni o’l t u ’ r m a k l a r i ikkidin xali erma’s erdi (qR). Neta’k kim yiglamaqlarini
eshittim,...(NF).
q. Ot urnida qullangan bosh kelishikdagi
-maq/-ma’k affiksli
harakat nomi asosan ega,
ba`zan kesim yoki aniqlovchi vazifasida keladi.
Egasi
–maq/-ma’k affiksli harakat nomi bilan ifodalangan gaplarning kesimi asosan ot
yoki ot turkumidagi suzlar bilan ifodalanadi:
Ibraximga qonuq t i l a m a k fariza erdi
(qR).F
i y b a t qilmaq uluq yazuqlardin turur (NF).
-maq/-mek affiksli harakat nomi kelishik affikslari bilan qullanganda
har bir kelishik
formasining harakteriga muvofiq ravishda turli sintaktik vazifalarni bajaradi:
Azinlar aybini
k o ’ r m a k n i qoygil (XSh).
Ilm o’g r a n m a k k a keldim (qR).
Andin yaranlari qattiq
s o ’ z l a m a k d i n yigdilar (TF).
-sh(-ish/-ish, -ush/-u’sh) affiksli forma eski o’zbek tilida kam iste`molda bo’lib, ayrim
yodgorliklarda uchraydi:
Yu’gu’ru’shda zabunraqdur (Boburnoma). ...
bo’larnin’ alishi va berishi
(Boburnoma).
-v/-uv/-u’v affikli forma kam qo’llangan:
Ondin ikki kishi boldi saqlav (ShN).
Sifatdosh formalari. Turkiy tillarda sifatdosh predmetning belgisi bo’lgan
ish-harakat va
holatni hamda bevosita ish-harakat va holatni anglatadi. Sifatdosh formalarida belgi-harakat
manosi bilan birga, grammatik zamon manosi ham mavjud bo’ladi.
Bu xol sifatdosh
formalarining harakat nomi formalaridan farqlovchi asosiy
belgisini tashkil etadi. Sifatdosh
formalarini zamon nuqtai nazardan quyidagi ikki asosiy gruppaga ajratish mumkin: a) utgan
zamonni ifodalovchi sifatdosh formalari.
Bu gruppaga -mish/-mish, -duq/-du’k//-tuq/-tu’k,-gan/-
Dostları ilə paylaş: