O’zbek tilshunosligi kafedrasi I. Pardayeva O’zbek tilshunosligi tarixi

Undosh tovushlar tahlili.
Ma’lumki, unli tovushlar borasidagina emas, balki undosh tovushlar doirasida ham xalq tili bilan adabiy qolip deb ataladigan qolipda tafovut ko’zga tashlanadi. Chunonchi, o’zbek adabiy tilida 25 undosh tovush bo’lgani holda, qipchoq lahjalarida X.Doniyorovning ta’kidlashicha, ular 22 taga to’g’ri keladi. Ayni paytda ularni birma-bir izohlar ekan, adabiy tildagi holatni, zarur o’rinlarda tilimiz tarixidagi shakllar bilan solishtiradi va olimning undosh tovushlarni tadqiq etishdagi eng e’tiborli va foydali holat shundan iboratki tovushlarni so’zning qaysi o’rnida talaffuz qilinishiga qarab, ularning turlicha shaklda bo’lishi tavsiflanadi. Shubhasiz bu tovushlar tarixini o’rganish uchun ham, xalq tilining adabiy qolipni belgilashda birlachilik vazifasini o’tash masalasini to’g’ri izohlash uchun ham, eng asosiysi, maktablarda yozma savodxonlikni ta’minlash borasida ham katta ahamiyat kasb etadi. Chunonchi, domlaning ta’kidlashicha qipchoq shevalarida "b"undoshi so’z oxirida kelmagan. Shevada "boro’p" adabiy tilda "borib", shevada "kelip-kep" adabiy tilda "kelib". Bu tarzdagi so’zlardan so’ng qo’shimcha qo’shilganda "p" undoshi jarangli "b"ga o’tadi tup-tubi kabi. Shubhasiz, shevalardagi bunday xususiyat tilimiz tarixidagi xuddi shunday jarayonga mos keladi.
Tadqiqotchi B.P. tovushlarining qipchoq lahjasida aksariyat holatda lab-lab "V"ga o’tishini izohlaydi: Topaman-tovaman, qopadi-qovadi tarzda. Qipchoq lahjasidagi eng ko’zga ko’ringan tovush jarayoni sifatida adabiy tillardagi K,G. Q,G’ tovushlarining so’z oxirida "V" tovushiga o’tish holati ta’kidlanar ekan, bu jarayon o’qish-o’qitish ishlarida albatta e’tiborga olinishi kerakka o’xshaydi. Tog’-tov, buzoq-buzov, ellik-elluv kabi.
Lab-tish sirg’aluvchi "f" undoshi qadimgi turkiy tilda mavjud bo’lmagan. Asosan bu tovushning o’zbek tilida qo’llanishi arab va fors tili ta’sirida bo’lib, qipchoq shevalarida hozirgacha qo’llanilmaydi.
Ayni paytda bu holat ham maktabda til darslarini o’qitishda albatta o’qituvchining e’tiborida bo’lsa maqsadga muvofiq bo’lardi.
Xudoyberdi Doniyorovning ta’kidlashicha "x" tovushi ham qipchoq lahjalarida asosan qo’llanilmaydi. Bu tovushning o’rnida mazkur lahjalarda "q" chuqur til orqa undoshi ishlatiladi. Masalan, xola-qola, xabar-qabar, xamir-qomir, xotin-qotin, xidir-qidir tarzida. Bu holat ham, shubhasiz, til tarixining dastlabki xususiyatining saqlanishi bo’lib, xalq tilidagi xususiyatning juda uzoq yashashini ko’rsatadi. Shuningdek, qipchoq lahjasiga "ts" undoshining singmaganligini izoxlar ekan, domla bu tovush bilan kelgan so’zlar nutqda "s" (tsirk-sirk) tarzda talaffuz etilishini takidlaydi. Hozirgi o’zbek adabiy tilida ikki harf "ng" bilan beriladigan "n" burun undoshi bitta tovush ekanligi,bu tovush lahja vakillarining tilidagina emas, balki barcha o’zbekning nutqida xuddi shunday holatda talaffuz qilinishini qayd qiladi. Umuman, domlaning undosh tovushlar yuzasidan aytgan fikrlari qator ishlarida o’z ifodasini topgan bo’lib,unda mutaxassislarning fikrini lahja materiallariga jalb etish asosida adabiy tildagi, xusuan, imlodagi chalkashlikni bartaraf qilishga qaratilgan edi.
Xudoyberdi Doniyorov o’zining bu sohadagi fikrlarini umumlashtirib,shogirdlari (B.To’ychiboev, Q.Yuldoshev)bilan hamkorlikda 1991 yil 14 aprelda "O’qituvchilar gazetasi"da "Mukammal alifbo zarur"nomli maqolasida bayon etdi. Bunda xalq tili tovush xususiyatiga asoslanib,unli tovushlar bilan birgalikda undosh tovushlarni ifodalovchi ayrim belgilarni ham olish zaruriyati mavjud ekanligi takidlanadi. Chunonchi "ng" o’rniga "n","j" va "j" belgilarini alohida ajratish,"ts", yumshatish belgisi "" o’zbek alifbosida ortiqcha ekanligi,"h"ning o’rniga "h" belgisini olish lozimligi haqida xulosalar beriladiki, bizningcha, bunday taklifni qabul qilish faqat savodxonlikni oshirish uchun xizmat qiladi,holos.
Umuman xalq tilidagi undosh tovushlarga adabiy til yozuv usulini moslashtirish domlaning orzusi bo’lganki, shoyad, bu orzusi amalga oshsa.