O`zbekiston davlatchiligi tarixi” fani bo`yicha O`quv – uslubiy majmuasi tuzuvchi: B. Ismailov

Adabiyotlar:
1. Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи: (Энг қадимги даврдан Россия босқинига қадар). T.: Шарқ. 2000.
2. Сагдуллаев ва бошқалар. Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти. T., 2000.
3. Сагдуллаев А.С., Мавлонов Ў. Ўзбекистонда давлат бошқаруви тарихи. -Т., 2006.
4. Ртвеладзе Э.В. История государственности Узбекистана. – Т.: Узбекистан. 2009.
5. Эшов Б.Ж. Ўзбекистонда давлат ва маҳаллий бошқарув тарихи. – Т.: Янги аср авлоди, 2012.


. Arablarning O’rta Osiyoni istilo etishi va ularning Movarounnahrdagi boshqaruvi
Reja:
1.Arablarning O‘rta Osiyoni istilo etishi.
2.Arablarga qarshi xalq ozodlik xarakatlari.
3.Arab xalifaligi davlat boshqaruvi.
Tayanch so‘z va iboralar. “Daryoning ortidagi erlar”, Qutayba ibn Muslim, Tarxun, Gurak, Divashtich, Ali avlodlari, Devon ad-dar, qavonin, maqosima, misoxa, xiroj, jizya, mahalliy zodagonlarning kuchayuvi, Muqanna qo‘zg‘aloni, Abbosiylar, islomlashtirish siyosati, islom ruhoniylari
VI asrning birinchi yarmida Arabiston yarim orolida asosini ko‘chmanchi seliy qabilalari tashkil etgan Arab xalifaligi paydo bo‘ladi. Arabiston yarim orolida islom dinini yoyish orqali mustahkamlangan bu davlat VII asrning boshlaridan boshlab o‘z hududlarini g‘arb va Sharq tomonga kengaytirish harakatini boshladi. Xususan 642 yilda Naxavanddagi jangda Eron sosoniylari tor-mor etilgach O‘rta Osiyo erlariga hujum uchun imkoniyat yaratiladi.
Arablarning O‘rta Osiyoga dastlabki yurishlar Ubaydulloh ibn Ziyod boshchiligida 651 yilda Marvni egallash bilan boshlandi. Arablar Amudaryo (Jayxun)dan shimolda joylashgan erlarga "Movarounnahr", ya’ni, "daryoning ortidagi erlar" deb nom berishadi. Narshaxiy va arab muallifi YOqut bergan ma’lumotlarga ko‘ra, Muhammad payg‘ambarning shaxsan o‘zi Movaraunnahrni buysundirishni muqaddas deb hisoblagan va islomga e’tiqod etuvchilarni bu muqaddas ishga da’vat etgan.
652 yilda arablar Balx shahrini egallashga muvaffaq bo‘ldilar. O‘sha yili Amudaryodan o‘tib Movaraunnahrga hujum qilish rejasi arablar uchun muvaffaqiyatsiz tugaydi. Ammo, Xuroson noibi Abdulloh ibn Amir 652 yilda CHag‘aniyonni egallashga muvaffaq bo‘ldi. Bu esa ilk bor Movaraunnahr erlarini egallash edi. 654 yilda Sug‘ddagi Maymurg‘ qal’asiga arablarning birinchi hujumi bo‘ladi. 657 yilda arablar CHag‘aniyonga qayta yurish qilib eftalitlarga kuchli zarbalar berdilar. Arablar keng miqyosdagi hujumlarga tayyorgarlik ko‘ra boshlagan edilar. Manbalarning ma’lumot berishicha, Movarounnaxrga yurish qilishdagi harbiy-siyosiy tayyorgarlikdan biri, xalifalikning Basra va Kufa shaharlaridan 50 ming arab oilasi ko‘chirib keltirilishi va Xurosonning turli shaharlariga garnizon sifatida joylashtirilishi bo‘ldi.
673 yilning oxiri - 674 yilning boshlarida arablarning Xurosondagi noibi Ubaydulloh ibn Ziyod Movaraunnahrga hujum qilib Romiton va Poykandni egallaydi hamda Buxoro shahrini qamal qiladi. Ammo, buxoroliklar va turklarning ittifoqchi qo‘shinlaridan qattiq qarshilikka uchragach, sulh tuzishga majbur bo‘ladi.
676 yilda Xurosonning yangi noibi Said ibn Usmon Buxoroga yurish qilib Buxoro malikasi Xutakxoto‘n qo‘shinlarini tor-mor etadi va Samarqandga hujum boshlaydi. Ammo, bir oy davom etgan bu urushda Sug‘diylar arablarga qattiq qarshilik ko‘rsatdilar. Natijada arablar sulh to‘zib orqaga qaytadilar va yo‘l-yo‘lakay Termizni talon-taroj etadilar. 683 yilda xalifa YAzid vafot etganidan so‘ng xalifalikda toj-taxt uchun kurash boshlanib ketadi. Bunday vaziyatda arablar yana Movaraunnahrga hujum qilishdan deyarli to‘xtab, o‘z ichki nizolari bilan band bo‘lib qoladilar. Xalifa Abdumalik ibn Marvon (685-705 yy.) davrida o‘zaro ichki kurashlarga chek qo‘yilib arablar Movaraunnahrga jiddiy harbiy xarakatlar boshladilar.
Umuman olganda, arablarning yarim asr davomida Xuroson noiblari Abdulloh ibn Amir, Ubaydulloh ibn Ziyod, Sayd ibn Usmon, Salmo ibn Ziyod qabilar tomonidan uyushtirilgan hujumlar talon-taroj qilish, o‘lkadagi harbiy-siyosiy vaziyatni o‘rganish, boyliklarini olib ketish maqsadida uyushtirilgan edi. 705 yilda Qutayba ibn Muslim Xuroson noibi etib tayinlangach, Movaraunnahrni butunlay bosib olish harakati boshlanadi. O‘rta Osiyodagi siyosiy parokandalik va kichik davlatlarning bir-birlari bilan tez-tez nizolarga borib turishi Qutaybaga nihoyatda qo‘l kelgan edi. 706 yilda u katta qo‘shin bilan Movaraunnahrga yurish boshladi va Poykand shaxri 15 kunlik kamaldan so‘ng egallandi.
Arablarga qarshi turklar, Sug‘diylar umuman, mahalliy aholi o‘zaro ittifoq tuzishga erishgan bo‘lsa-da, Qutayba nayrang yo‘li bilan bu ittifoqni bo‘zishga muvaffaq, bo‘ldi va 708-709 yillarda Buxoro va uning atroflariga bir necha marta yurishlar qilib Buxoroni zabt etdi. Qutayba 710 yilda SHuman, Nasaf va Keshni egalladi. 710-712 yillarda Samarqand ixshidi Tarxun va Xorazmshoh Xurzod Qutayba bilan tinchlik sulhi to‘zib unga yirik mikdorda boj to‘laydilar. Ammo, Samarqand aholisining tovon to‘lashga qarshilik ko‘rsatishi, norozilik natijasida Tarxunning taxtdan ketishi va o‘limi, Sug‘d podshosi va Samarqand afshini sifatida Gurakning taxtga o‘tirishi arablarning Samarqandga hujumlari uchun bahona bo‘lgan edi. SHuningdek, Qutayba "Tarxunning o‘limi uchun qasd olaman", deb e’lon qildi va Samarqandga hujum uyushtirib, 712 yilda uni bosib oldi. Mug‘ tog‘i hujjatlarining ma’lumot berishicha, 712-713 yillarda Sug‘d, CHoch, Farg‘ona va Panjikent hokimlari arablarga qarshi ittifoq to‘zib vaqtincha g‘alabalarga erishgan bo‘lsa-da, Qutayba bu ittifoqka rahna solib, ularni tor-mor etishga muvaffaq bo‘ldi. 714 yilda Qutayba ibn Muslim turklardan kelayotgan yordam kuchini to‘xtatib qo‘yish maqsadida CHoch vohasiga qayta bostirib kirdi va Isfijobni egalladi. 715 yilda Qutayba Farg‘onaga ikkinchi marotaba yurish uyushtiradi. SHu yili Qutayba o‘ziga dushman bo‘lgan xalifa Sulaymonga qarshi isyon kutaradi va mag‘lubiyatga uchrab, o‘ldiriladi. SHunday qilib, arablar qisqa muddat ichida Movaraunnahr hududlarini bosib oldilar-ki, buning sabablari quyidagicha edi:
O‘lkada hukm surayotgan siyosiy tarqoqlik va mahalliy hukmdorlarning o‘zaro kurashlari arablarga juda qo‘l kelgan edi. CHunki, parokanda va siyosiy jihatdan tarqoq hududlarni alohida-alohida zabt etish Qutayba uchun qulay edi.
O‘zaro birlashish harakatida bo‘lgan va ittifoqchilik uchun harakat qilgan mahalliy hokimlar orasiga Qutayba turli nayranglar bilan rahna solishga erishgan edi.
Arablar o‘zaro kurashayotgan hokimlarning biriga ikkinchisini engishi uchun yordam ko‘rsatib, keyin ularning har ikkisini ham birin-ketin buysundirdilar. Misol uchun, Sug‘dni zabt etishda Qutayba arab qo‘shini bilan bir qatorda Xorazm, Buxoro va Nasafning kuchlaridan foydalangan edi.
Arablar Movarounnahrga qadar juda katta hududlarni bosib olgan bo‘lib, katta boylik va harbiy zahiralarga ega edilar. Arablar qo‘shiniga muntazam ravishda bosib olingan erlar va ichki viloyatlardan yangi harbiy kuchlar safarbar kilinib turilar edi.