O'zbekiston Milliy Uneversiteti Iqtisodiyot fakulteti O'zbekiston Milliy Uneversiteti

3. Davlat pensiya ta’minotining bugungi holati tahlili

Yurtimizda amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida, aholini yanada

ijtimoiy qo’llab-quvvatlash maqsadida 2010 yildan boshlab, O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining “Fuqarolarning pensiya ta’minoti tizimini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2009 yil 30 dekabrdagi PF-4161-
sonli Farmoniga muvofiq, pensiya va nafaqalarni tayinlash, to‘lovini monitoring qilish, ularni hisobini yuritish O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzurida yangidan tashkil etilgan byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasining hududiy bo‘linmalari tomonidan amalga oshirila boshlandi.
Mazkur jamg‘arma Ijro etuvchi apparat, Qoraqalpog‘iston Respublikasi,
viloyatlar va Toshkent shahridagi 14 ta hududiy boshqarma hamda 196 ta tuman

(shahar) bo‘limidan iborat tashkiliy tuzilmaga ega bo‘lib, unda 5 000 ga yaqin xodim faoliyat ko‘rsatmoqda. Jumladan, jamg‘armaga tibbiy-mehnat ekspertizasi (TMEK) faoliyatini tashkil etish vazifasi ham yuklatilgan bo’lib, bunda mamlakatimiz bo‘yicha 108 ta bosh, tumanlararo, tuman (shahar) TMEKlari faoliyatini tashkil etish vazifasi ham jamg’arma tomonidan shu kungacha amalga oshirilib kelinar edi. Biroq, 2017 yildan boshlab ushbu faoliyat turi jamg’arma tasarrufidan O’zbekiston Respublikasi Sog’liqi saqlash vazirligi ixtiyoriga o’tkazildi. Bu esa jamg’armaning tashkiliy-iqtisodiy asosiga o’zining ijobiy ta’sirini korsatmay qolmaydi. Davlat pensiya ta’minoti tizimini takomillashtirish, pensionerlarning moddiy farovonligini oshirish va ijtimoiy adolat tamoyillarini mustahkamlash maqsadida,1993 yilda qabul qilingan “Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga bir qator o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritildi. Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi bergan ma’lumotlarga ko’ra respublikamizda jami pensiya va ijtimoiy nafaqa oluvchilar soni 2018-yil ma’lumotlariga ko’ra 3337,4 ming kishini tashkil qilmoqda.

Mazkur jadval ma’lumotlariga qaraydigan bo’lsak, yoshga doir pensiya oluvchilar soni 2,5 mln.dan oshmoqda. Bunda ishlamaydigan pensionerlarga pensiya to’lash xarajatlari eng katta salmoqqa ega. Hozirgi kunda jami aholi soniga nisbatan oladigan bo’lsak, pensiya va nafaqa oluvchilar soni jami aholining 10-11 foizini tashkil etmoqda. Bu esa davlatpensiya ta’mioti tizimida mablag’larini samarali boshqarish hamda yangidan-yangi manbalarini izlab topishni taqozo etmoqda. Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi daromadlari haqida gapiradigan bo’lsak, Pensiya jamg‘armasining daromadlari shaklantirishda muhim o‘rinni yuridik shaxslarning mehnatga haq to‘lash fondidan yagona ijtimoiy to‘lovdan ajratmalar egallaydi. Yagona ijtimoiy to‘lovdan ajratmalar 2014-yilga nazar oladigan bo‘lsak jami daromadlarga nisbatan 56,1 foizni tashkil qilgan bo‘lsa, 2018-yilga kelib 58,4 foiz bo‘lishi kutilmoqda. Bunda o‘sish tendensiyasini ko‘rishimiz mumkin. Fuqarolarning ish haqidan majburiy sug‘urta badallari esa ‘sish tendensiyasiga ega bo‘lmoqda. Ya’ni, 2014-yilda jami daromadlarga nisbatan ushbu daromad turining ulushi 1877,2 mlrd.so‘mni ulushi 14,4 foizga teng bo‘lsa, 2018-yilga kelib 4466,3 mlrd.so‘mga ya’ni 22,1 foizga o‘sishi kutilmoqda. Qonunchiligimizga bir qancha o‘zgarishlar amalga oshirildi va pensiya jamg‘armasi daromadlarining shakllanish manbalari aniq va ravshan qilib qo‘yildi. Natijada, 2011-yildan boshlab Pensiya jamg‘armasi profitsit bilan ijro qilina boshlandi. Daromad manbalari tarkibida korxona va tashkilotlarning ish haqi jamg‘armasidan to‘laydigan ajratmasi eng yuqori ulushga ega bo‘lishi pensiya jamg‘armasi daromad manbalarining oshishiga sabab bo‘lmoqda. Bu ko‘rsatkich, yuqoridagi tahlil ma’lumotlariga asosan yildan-yilga jami daromad tarkibidagi ulushi kamayib bormoqda. Shu sababli, mamlakatimizda kichik biznes va tadbirkorlikni, ya’ni kasanachilikni, duradgorchilikni va boshqa kichik biznesga alohida e’tibor berib kelinmoqda. Daromad manbalarini tarkibida ishchilar ish haqisidan ajratmaning foiz stavkasi yildan-yilga o‘smoqda, ya’ni bu ko‘rsatkich 2008-yilda 2,5 foizni, 2015-yilda esa bu ko‘rsatkich 7,0 foizni, 2016-yilda 7,5 foizni, 2018-yilda 8,0 foizni tashkil qilmoqda. O’rtacha oylik ish haqining ham yildan-yilga oshishi ham daromad manbalarining oshishiga sabab bo‘lmoqda. Yo‘qoridagi jadvalda byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasining xarajatlari tizimining 2014-2018 yillar davomidagi dinamikasi keltirilgan bo‘lib, undan ko‘rinadiki, ya’ni Pensiya jamg‘armasi xarajatlari tizimida asosiy ulush ishlamayotgan pensionerlarga pensiya to‘lovlari hissasiga to‘g‘ri kelib, uning tutgan ulushi 2014-yilda 86,0 foizni tashkil etgan bo‘lsa 2018-yilga kelib 84,3 foizni tashkil etishi prognoz qilingan. 2014-yilda jami xarajatlarini tarkibida ishlaydigan pensionerlarga pensiya to‘lovlari xarajatlari 3,3 foizni, 2015-yilda 2,8 foizni, 2016-yilda 2,7 foizni, 2017-yil ham 2,7 foizni tashkil etgan. 2018-yilda esa ,6 foizni tashkil etishi rejalashtirilgan. Pensiya jamg‘armasida yil oxirida qoldiq mavjud bo‘lib, uning ulushi o‘sish xususiyatiga egadir. Agar 2014-yilda uning ulushi jami xarajatlarning tarkibida 10,5 foizni tashkil etgan, 2017-yilda esa 11,0 foizni tashkil etgan. 2018-yilga kelib esa 11,9 foizni tashkil etishi rejalashtirilgan. u esa oxirgi yillarda hukumatimiz tomonidan Davlat pensiya tizimini isloh qilish, uning mablag‘laridan samarali foydalanish tizimidagi say harakatlari natijasidir. Bitiruv malakaviy oldi amaliyot o’tash davomida aniqlangan ma’lumotlarga tayanadigan bo’lsak, hozirgi kunda byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi Yunusobod tuman bo’limida ro’yxatda turgan jami pensiya va nafaqa oluvchilarning umumiy soni 2018 yil 1 feval holatiga ko’ra 45466 nafarni tashkil qiladi. Endi esa byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi Yunusobod tuman bo’limida ro’yxatda turuvchi pensiya va nafaqa oluvchilarning har bir turi bo’yicha tahlil qilamiz.