O'zbekiston milliy universiteti a. A. Abduazizov tilshunoslik nazariyasiga kirish oliy o’quv yurtlarining filologiya fakultetlari ucun darslik toshkent- 2010

Tilshunoslik fanining mavzusi va vazifalari

Tilshunoslik (grekcha lingua – til, tikos – fan so'zlaridan “lingvistika”), murakkab va ko'p qirrali, boshqa ijtimoiy fanlar bilan uzviy bog'liq bo'lgan tilni ilmiy va amaliy o'rganuvchi fandir.

Til inson va halqsiz, binobarin, jamiyatsiz bo'lmaydi. Til jamiyat uchun hizmat qiladi va uning a'zolari muloqot qilishini ta'minlaydi.
Til jamiyat tarixidan darak beruvchi buyuk vosita bo'lib, insonning ma'naviy va ma'rifiy shakllanishi va rivojlanishi uchun zarurdir. Til, inson va jamiyat bir – birisiz bo'lmaydi. Til inson tafakkuri, ruhiyati, madaniyati, urf – odati va shahsiy hususiyatlari bilan bog'liqdir. Tilshunoslik fani umumiy va hususiy bo'lishi mumkin. Umumiy tilshunoslik jahon tillaridagi fonetik, fonologik, Grammatik (morfologik va sintaktik), leksik –semantik, stilistik jihatlarini ilmiy o'ranadi. Bu alomatlarning aniq bir tildagi izohini hususiy tilshunoslik o'rganadi (Masalan, o'zbek tili, yoki boshqa tillardagi izohi).
Mazkur kitob umumiy tilshunoslikni o'rganishdan avval dastlabki til bilimiga tegishli bo'lgan tilshunoslik debochasi, ya'ni tilshunoslikka kirish hisoblanadi. Bu “tilshunoslik fanining alifbosi” turli tillarni amaliy o'rganuvchi va ilmiy tadqiq etuvchilar uchun zarurdir.
Tilshunoslik fanining mavzusi tildir. Tilni har tomonlama chuqur o'rganish nazariy va amaliy ahamiyatga egadir. Shu sababli tilshunoslikni faqat nazariy fan deb emas, balki tatbiqiy (ingliz. Applied, rus. Прикладная) va amaliyot uchuk kerakli, ya'ni insonlar muloqoti uchun zarur fan sifatida qaramoq darkor.
Tilshunoslik fanining asosiy vazifalari quyidagilardir:

• 
  tilning yozuvi va imlo qoidalarini ishlab chiqishning nazariy va amaliy asoslsrinin ko'rsatib berish;
  
• 
  tilning talaffuz meyorlarini belgilashning nazariy va amaliy asoslarini ishlab chiqish;
  
• 
  tilning fonetika va fonologiyasi, morfologiya va sintaksisi, leksika va semantikasi (so'zlarning yasalishi va ma'nolari), stilistikasini o'rganish asoslarini belgilab berish;
  
• 
  til va jamiyat, til va tafakkur, til va madaniyat, til va psixologiya, til va semiotika (ramziy belgilarni o'rganuvchi fan, lotincha – semi –белги, ишора – tikos –fan) kabi tilga bog'liq masalalarni tadqiq qilish;
  
• 
  tilning nutq va nutq faoliyati bilan munosabatini o'rganish;
  
• 
  tarihiy yozma manba'larni ilmiy o'rganish asoslarini ishlab chiqish;
  
• 
  eng qadimiy til, proto til (“bobo til”) va uning boshqa tillar va shevalarga munosabatini o'rganish;
  
• 
  tilning hozirgi (uni “sinxroniya” deyiladi) holati bilan tarihiy rivojlanish bosqichlarini (uni “diaxroniya” deyiladi) ilmiy tadqiq qilish;
  
• 
  qadimiy yozuvlarni o’rganish yo’li bilan eng qadimiy tillarni tiklash yoki ulardagi turli alomatlarni aniqlash.
  

Yuqoridagilardan ko’rinadiki, tilshunoslik fani avvalo nazariy va ikkinchi navbatda tatbiqiy – amaliy fandir. Bu fanning aniq chegarasi yo’q, u ko’p qamrovli, ko’p qirrali va har tomonlama boshqa fanlar va ularning sohalari bilan bog’liq bo’lgan fandir. Tilning o’zi esa juda murakkab ijtimoiy hodisa bo’lib, u belgilar tizimi sifatida insonlarning muloqot vositasi bo’lib xizmat qiladi. Bu o’rinda til va nutqni farqlash zarur bo’ladi. Nutq – bu tilning va undagi belgilarning barcha qo’llanish holatlarini qamrab oladi. Yozma shaklda o’qib berish uchun tayyorlangan roman, qissa, hikoya va h.k. nutqqa tegishlidir. Lekin ulardagi, ya’ni nutqda doimiy qo’llanuvchi va ustuvor bo’lib qolgan jamiyat a’zolari tomonidan e’tirof etilib qabul qilingan nutqdagi unsurlar, majmuyi til deb yuritiladi. Til – jamiyatimiz a’zolarining buyuk vositasi bo’lsa, nutq – bu vositaning qo’llanishidir. Yozilgan yoki aytilgan nutqning bo’lagi matn deb yuritiladi. Yozma nutq va og’zaki nutq farqlanganidek, yozma matn va og’zaki (monolog, dialog kabi) matn ham farqlanadi. Tildagi jamiyat a’zolari tomonidan qabul qilingan ustivor bo’lgan hususiyatlar davr o’tishi bilan turli o’zgarishlarga duchor bo’lishi mumkin. Tildagi o’zgarishlar va tilning rivojlanishi murakkab muammolarni keltirib chiqaradi.Tildagi muammo va masalalarni sinxroniya va diaxroniyada (ya’ni hozirgi va tarihiy holati) ilmiy tadqiq etish zarur.