O’zbekiston milliy universiteti

Zaxiralar: tabiiy zaxira, mehnat zaxirasi (insoniy kapital), kapital vosita (fizik kapital), aylanma vositalar (materiallar), axborot zaxiralari, moliyaviy zaxiralar (pul kapitali) va vaqt zaxirasi (boshqa zaxiralarning tadbiq qilish, ta’sir etish muddati).
Muqobillar: dastlabki muammo yechimining mumkin bo‘lgan zaxiralar ro‘yxati yoki mumkin bo‘lgan muqobillarning ro‘yxatidan iborat to‘plamda shakllangan g‘oyalarni, uslublarni, takliflarni, tavsiyalarni izlashda ifodalanadi.
Muqobillar erkli yoki erksiz bo‘lishi mumkin.
Erkli muqobil – undagi har qanday amal (yagona yaxshisini topish yo‘lida qarab chiqishdan, paydo bo‘lishdan olib tashlash) boshqalarining sifatiga ta’sir qilmaydi. Erksiz muqobil – ulardan birortasining baholanishi boshqalarining sifatiga ta’sir qilmaydi.
Model – biror obyekt yoki obyektlar tizimining qiyofasi ma’lum bir shartlar asosida «muovin» yoki «vakil» sifatida foydalaniladi.
Modellashtirishdagi g‘ayratomuzliklar:
* model berilgan originaldan ancha sodda;
* har bir model aniq masala bo‘yicha tuziladi va u qanchalik mukammal bo‘lishidan qatiy nazar, undan boshqa bir masalani yechishda foydalanib bo‘lmasligi mumkin.
Me’zonlar – maqsadga yetish yo‘llarini tanlash va optimallashtirish uchun zarur muqobillarni taqqoslashning ixtiyoriy uslublari.
Me’zonlar erkli (o‘zaro boglanlangan, masalan, mahsulotning narxi uning sifatiga bog‘liq) va erksiz (bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan) bo‘lishi mumkin.
Me’zonlar maqsadning barcha jihatlarini tavsiflab berishi lozim, ammo bunda uning sonini minimallashtirishga intilish zarur. Maqsadning ko‘p me’zonliligi muqobilni tanlash va baholash muammosini qiyin-lashtiradi.
Axborotli tizimni yaratish jarayonida uning tizimli tahlili masalalari tarkibiga dekompozitsiya, tahlil va sintez masalalari kiradi.
Dekompozitsiya masalasi – bu tizimni maydaroq elementlardan tashkil topgan tizim ostilarga (elementlarga) ajratgan holda tasvirlash.
Tahlil masalasi – bu tizimni o‘rab turgan muhit yoki tizimlarning har xil turdagi xossalarini topish, bunda tahlilning maqsadi tizimning holatini beruvchi axborotni akslantirish qonuniyatlarini aniqlashdan iborat bo‘lishi ham mumkin.
Sintez masalasi – bu tizimdagi tahlil masalasiga teskari, ya’ni ma’lum bir algoritmga asoslanib, bu akslantirishni bajaruvchi tizimni akslantirish qonunlari tavsifi bo‘yicha topish (bunda izlanayotgan tizimni tashkil etu-vchi elementlar sinfi, uning faoliyatini amalga oshiruvchi algoritm avval-dan aniq bo‘lishi kerak).
Tizimli tahlilning usullari juda ko‘p, ularning har birining o‘ziga xos ustunligi va kamchiliklari mavjud. Tizimlarning obyektlari turiga va tadqiqot bosqichlariga qarab uning qo‘llanilish sohasi ham turlicha. Murakkab muammolarni, muqobillarni topish va qaror qabul qilish-ning optimal variantlarini tanlash, tizim haqida faqatgina umumiy axbo rotlarni va omillarnigina emas, balki to‘laqonli axborotlarning kompleksini yig‘ib olish zarur.
Axborotni qayta ishlash uslublari bo‘yicha bunday ma’lumotlarni olishning usullarini ikki umumiy guruhga bo‘lish mumkin:
- miqdoriy (formallashtirilgan yoki formal) usullar – uning asosida raqamli axborotlar hamda raqamli axborotlarni olish uslublari, ularning tahlili va baholanishi yotadi. Bu usullar quyidagilar: grafik usullar (matrit-sali usullar, tarmoqli usullar); statistik usullar (matematik statistika, ehtimollar nazariyasi, ommaviy xizmat ko‘rsatish nazariyasi); analitik usullar (klassik matematika va matematik dasturlash usullari); nazariy ko‘p qiymatli usullar; lingvistik usullar; semiotik usullar va boshqa;
- sifatlilik (evristik yoki noformal) usullari – uning asosida fikrlash, hayotiy tajriba va bilimlar yotadi. Bu usullar quyidagilar: hal qiluvchi matritsalar usuli; morfologik usullar; maqsadlar daraxti usuli; Delfi usuli; ssenariylar usuli; tarmoq usullari, ekspertli baholash usuli, aqliy hujum usuli, SWOT usuli, iyerarxiyalarni tahlil qilish usuli va boshqa.
Tizimli tahlil usullarining miqdoriy va sifatlilik usullariga bo‘linishi bu nisbiy, shartli xarakterga ega. Ba’zi sifatlilik usullarida sifatlilik axborotlari miqdoriy ko‘rsatgichlarga aylantiriladi (masalan, sifatni ekspertli baholashda skalalarni almashtirish), miqdoriy usullarda esa subyektiv farazlar, qulayliklarga tayanib tanlov o‘tkaziladi. Shuning uchun qismlarga bo‘lishning eng asosiy tamoyili – bu formallashtirish darajasini tushunish.
Tizimli tahlilning ixtiyoriy usuli nafaqat o‘zining ustunlik taraflariga, balki ba’zi kamchiliklariga ham ega. Bu qo‘yilgan maqsadni, muammoni yechish uchun tadqiqotning har xil bosqichlarida tahlilning har xil usullaridan, ularning kombinatsiyasidan foydalanishning zaruratini ham aniqlab beradi. Masalan, inson faoliyatining iqtisodiy muhitida tizimli tahlil uchun bunday integrallashgan yondashuv muammoni obyektivroq qarashning imkonini beradi, natijada esa har xil usullarning kombinatsiyasidan foydalanib qabul qilingan qaror samaraliroq bo‘ladi.
Bu yerdan shuni ta’kidlash lozimki, miqdoriy usullar kengroq sharoitlarda muvaffaqiyatli qo‘llanilishi mumkin, odatda bu ko‘proq soddaroq (iyerarxiyaning quyi darajalari) iqtisodiy tizimlarga mos keladi. Murakkabroq tuzilmalarga o‘tilganda esa tizimning miqdoriy aniqliklari ka-mayadi va ular ko‘proq sifatlilik xarakteristikalarini ifodalab boshlaydi, bunda qaltislik darajasi va noaniqliklar ko‘tariladi, mos ravishda tahlilning subyektiv, sifatlilik usullariga zarurat tug‘ilib boshlaydi, formallashtirilgan usullar va ularning elementlari esa ikkilamchi holatga o‘tib boshlaydi.