O’zbekiston milliy universiteti

Kurs ishi mavzusining maqsadi: Bu kurs ishidan asosiy maqsad fizikani o’qitishda tizimli tahlil asosini o‘rganib, uni o’qitish uchun qo’llashning usullaridan iborat.

Kurs ishi mavzusining vazifalari: O‘zbekistondagi barcha ta‘lim muassasalarida fizikani o‘qitish jarayoni va tizimlashgan dars mashg’ulotlarini tashkil etish, ta’lim oluvchilar ongida uni tasavvur qilishlarini ta’minlash.

Kurs ishining hajmi:Kurs ishi asosan murakkab reja asosida yoziladi.Unda kirish qism,asosiy qism va xulosadan iborat bo’ladi. Kirish qismida esa mavzuni yoritib berish kerak. Asosiy qismni uzi ham sodda reja asosida yoziladi. Bunda xar bir rejani ketma-ket yoritib berish kerak. Xulosada esa mavzuni yozish mobaynida nimalarni tushunganini bayon qilish kerak.
Asosan kurs ishi eng minimali 20 betdan, eng maksimali 30 betdan iborat bo’lishi kerak. Qo’l yozmada esa betlar soni eng minimali 15 bet, eng maksimali 23 betdan iborat bo’lishi mumkin.

II ASOSIY QISM

1. 
   Tizim tushun chasi.
   

Tizim – bu tizimli tahlilning markaziy tushunchasi. Tizim doimo maqsadga ega, chunki u shuning uchun mavjud va faol ishlaydi.
Muayyan munosabatlar orqali o‘zaro bog‘langan va ular uchun qandaydir umumiy maqsadli funksiyani bajaradigan yoki umumiy maqsadga mo‘ljallangan obyektlar to‘plami tizim (sistema) deyiladi.
Tizim – bu aniq ravishda o‘zaro bog‘langan va ta’sirlashuvchan hamda umumiy maqsadga mo‘ljallangan elementlar majmui yoki to‘plami. Agar xuddi shunday hech bo‘lmaganda ikkita elementni aniqlay olsak, masalan, o‘quv jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchi, savdo jarayonida sotuvchi va xaridor, televideniyeda televizor va teleko‘rsatuvlarni uzatuvchi telestudiya va hokazo, bu demak tizim. Agar bir xil yoki har xil jinsli elementlarni (masalan, tushunchalar, buyumlar, odamlar) yig‘sak (birlashtirsak), bu tizim hosil bo‘ldi degani emas, bu tasodifiy aralashma xolos. Biror elementlarning to‘plami sistema bo‘lishi uchun bu tizimni kuzatish (tavsiflash) imkonini beruvchi tadqiqot maqsadi va tahlil aniqligi bo‘lmog‘i lozim. Masalan, loyihachi yoki sinovchi-tadqoqotchi uchun avtomobil bu tizim, ammo u yo‘lovchi uchun harakat vositasi (transport turi) xolos. Odatda tizim elementlari ma’lum predmet sohasi obyektlari kabi ta’riflanadi. Element (lot. elementum – dastlabki modda) – bu tizimning ma’lum bir funksiyalarni nisbatan mustaqil amalga oshirish qobiliyatiga ega, bo‘linmas komponentasi (qismi). Tizimda ular soni chekli yoki cheksiz bo‘lishi mumkin.
Mashhur rus olimi A. A. Bogdanov o‘zining mulohazalarini ilk bor tizimli yondashuv asosida “Тектология: всеобщая организационная наука” deb nomlangan asarida bayon qilgan va shu tariqa tizimlar nazariyasi fani yaratilishiga asos solgan. U har qanday jarayon yoki obyekt muayan tashkillashtirilganlik darajasiga ega bo‘lishi to‘g‘risida gipotezani olg‘a suradi va barcha xodisalarni tashkillashtirish va parchalanish jarayonlari sifatida ko‘radi: ob’ekt elementlarining integrativlik darajasi yuqori bo‘lsa, uning tashkillashtirilganlik darajasi ham yuqori bo‘ladi.
Bogdanov ta’kidlaganidek, har qanday insoniy faoliyat tashkillashtiruvchi yoki tashkillashtirilganlikni susaytiruvchi bo‘lishi mumkin. Tizim qanaqa sohada bo‘lmasin, raqobatda yaxshiroq tashkillashtirilgan tizimlar zaif tashkillashtirilgan tizimlardan ustun kelishadi. Demak, yangi fan tizimlarning barcha tashkillashtirish shakllarini o‘rganishi va ulardan eng ilg‘orlarini aniqlashi lozim degan fikr tug‘ildi. Shuning uchun, elementlar va quyi tizimlarni optimal tashkillashtirish - tektologiya deb nomlangan yangi fanning bosh vazifasi sifatida ko‘rsatildi. 1948 yilda Norbert Viner tomonidan kibernetika deb nomlangan yangi fan yaratildi. Ushbu fan mashina, tirik organizm va jamiyatlardagi jarayonlarni boshqarish qonuniyatlarini o‘rgana boshladi va murakkab tizimlarning avtomatlashtirilgan ravishda boshqarilishini ta’minlashni asoslab berishga harakat qildi. Natijada avtomatlar, kompyuterlar va turli avtomatlashtirilgan tizimlar kibernetik tizimlar sifatida ko‘rila boshladi. Ammo ushbu fan boshqaruvni avtomatlashtirish bilan cheklanib qolib, o‘z izlanish ob’ektini toraytirib qo‘ydi.
Lyudvig fon Bertalanfi(1901–1972) murakkab tizimlar nazariyasiga birinchi bo‘lib asos soldi. U murakkab tizimlarning umumiy xususiyatlarini ta’riflashga muvaffaq bo‘ldi. U sodda va murakkab tizimlar hususiyatlarini alohida o‘rganib chiqdi. U sodda tizimlar tashqi muhitga nisbatan yopiq bo‘lishi va, aksincha, murakkab tizimlarning tashqi muhitga nisbatan ochiq ekanligini ko‘rsatib bera oldi.
Tizimlar nazariyasi – aslida tizimlar to‘g‘risidagi fan, tizimli tahlil esa - tizimlarni o‘rganish metodologiyasidir.
70-yillar oxirida murakkab tizimlar nazariyasining “sinergetika” deb nom olgan yangi yo‘nalishi paydo bo‘ldi. Ushbu tushunchani 1977 yilda ilk bor mashhur olim German Xaken o‘zining sinergetika fanini asoslab berishga bag‘ishlangan asarida ta’riflab berdi. Sinergetika murakkab tizimlarning ortga qaytmas dinamikasini, ya’ni evolyusisini o‘rganadi. Bunda guruhlar nazariyasi, chiziqsiz muvozanatsiz termodinamika, tenzor tahlili, ofatlar nazariyasi, differensial topologiya, falsafa, mantiq kabi fanlarining metodologik apparatidan foydalaniladi.
Tizimlar nazariyasi va tizimli tahlil - avvalam bor, ilmiy-metodologik fandir. Bu fan ob’ekt, xodisa va jarayonlarni yahlit holatda o‘rganish maqsadida turli usullarni o‘zida qamrab oladi. Bu usullar majmuasi biror-bir murakkab ob’ekt, xodisa yoki jarayonning husususiyatlari, tarkibiy qismlari va funksiyalarini o‘rganib olishga imkon beradi. Natijada o‘sha ob’ekt, xodisa yoki jarayon tizim ko‘rinishiga keltirilib, o‘ning ichki elementlari orasidagi munosabatlari, uning tashqi muhit bilan munosabati, elementlarining muayyan tuzilma asosida bog‘liqligi va muayan maqsad sari intilishi tushuntirib beriladi. Tizimli tahlil usuli har qanday maqsad sari intiluvchi ob’ekt, xodisa yoki jarayonni yahlit holatda ko‘rishni majburlaydi. Tizimli tahlilda ob’ekt va xodisalarni yahlit holatda ko‘rish hususiy holatda ko‘rishdan ustun turadi. Demak, tizimli tahlilda fikr soddalikdan murakkablikga emas, balki murakkablikdan soddalikka, yahlitlikdan tarkibiylikka, tizimdan elementlar sari qarab yuradi. Tizimli tahlil intuitiv qaror qabul qilishlarda qo‘llanilmaydi va ko‘pincha muammoni har-tomonlama o‘rganish, hisob-kitoblarni amalga oshirish va modellashtirish yordamida qarorlar qabul qilish jarayonlarida qo‘llaniladi. Tizim qanchalik katta va murakkab bo‘lsa, tizimli tahlil shunchalik muhim va kerakli tadqiqot instrumenti bo‘ladi.