O‘zbekiston pespublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

1. Strategik rejalashtirish mohiyati, elementlari v bosqichlari. 
Tashkilotlarda (korxona, firmalarda) boshqaruv jarayonining birinchi zanjiri 
bo‘lib, rejalashtirish vazifasi turadi. Bu firmaning menejer korpusining ishi 
bo‘lib firmaning maqsadlarini aniqlash, ularga erishishning yo‘li va vositasi 
bilan boqliqdir. 
Rejalashtirish vazifalari quyidagi uchta savolga javob berishi kerak. 
1) Hozirgi vaqtda bizning ahvolimiz qanday? - Tashkilotni muhim sohalarda-
moliya, ishlab chiqarish, marketing kabilarda kuchli va zaif tomonlari taxlil 
qilinadi. Bu taxlil firmaning real imkoniyatlarini aniqlash uchun kerak bo‘ladi. 
2)Biz qaysi yo‘ldan yurmoqchimiz?- qo‘shimcha ravishda boshqa ichki muhit 
omillari taxlil qilinadi: iqtisodiy sharoitlar, texnologiya saviyasi, tashkilotdagi 
ijtimoiy va madaniy o‘zgarishlar, tashqi muhitning ijobiy yoki salbiy tahsir 
ko‘rsatishiga baho beradilar: raqobat sharti, 
qonunlar
, siyosiy ahvol va 
boshqalar. Natijada rahbariyat qanday maqsadni ko‘zlashni va unga erishishga 
nimalar halaqit berishini aniqlaydi. 

---

142 
3)Buni biz qanday qilib bajaramiz?- Menejment umumiy va aniq doirada 
ishlovchilar quyilgan masalani echish uchun nimalar qilishi kerakligini 
aniqlaydi. Rejalashtirish yordamida rahbariyat barcha tashkilot ahzolari 
harakatlarini yagona yo‘nalishga, uning umumiy maqsadiga erishishiga safarbar 
qiladi. 
Rejalashtirish jarayoni bir necha bosqichlardan tashkil topgan: 
1.Tashkilotning bosh maqsadi aniqlanadi, yahni firmaning hayot kechirishidan 
maqsadi. Bu kabi maqsad tashkilotning xususiyati bilan bog’liq. Masalan: IBM 
korporatsiyasining maqsadi - hisoblash apparatini etkazib berishdan iborat, 
bankning maqsadi - firmalarni kredit bilan tahminlashdan iborat. 
2.Tashkilotning faoliyatini aniqlash. Bu jarayon bir vaqtda menejmentning 
barcha saviyalarida o‘zaro muvofiqlashtirilib amalga oshiriladi. Yuqori saviyada 
bu masala odatda tovar xizmatining ahamiyatini va sifatini aniqlaydi, quyi 
saviyalarda esa bular aniq masalalar, aniq raqamlar bilan ish olib boriladi, 
qanday detallar partiyasini, qanday korxonada ishlab chiqarish va h.k. 
3.Bajariladigan ishlar rejasini quyidagi masalalar bo‘yicha tuzib chiqish. Bunga 
echiladigan masalaning samarali ekanligini aniqlovchi standartlar ishlab chiqish 
kiradi. 
4.Rejalarning bajarilishi umumiy yo‘nalishini har bir boshqaruv saviyasida 
ishlab chiqish. 
5.Rejalarni 
bajarilishining 
aniq 
qoida 
va 
protseduralarini 
ishlab 
chiqish. Protsedura deganda, quyilgan masalani echishda biridan keyin biri 
bajariladigan harakatlar tushuniladi. Qoidalar - mahsus va aniq ko‘rsatmalar, u 
yoki bu ishni bajarish yoki bajarmaslik talabini belgilaydi. 
Menejmentda strategik rejalashtirish o‘xshash vazifaga ega - firmani tashkil 
qiluvchi ahzolarini boshqarish asosini tahmin etishdan iborat. U oliy 
rahbariyatning harakat va qarorlari majmuasi bo‘lib, shunday korxona 
strategiyasini ishlab chiqishga yo‘naltiriganki, uning hozirgi davrda va asosan 
kelajakda samarali rivojlanishiga imkon yaratadi. 

---

143 
Hozirgi zamon ishbilarmonlar dunyosida har qanday katta firma, ayniqsa, 
korporatsiya joriy rejalar bilan cheklanib qolmasdan, balki menejment strategik 
rejalarini, uslubi qimmat va murakkab jarayon bo‘lishiga qaramay, o‘zining 
faoliyatiga kiritadi. 
Izlanishlar shuni ko‘rsatadiki, bu kabi rejalashtirishlar quyidagi sabablarga ko‘ra 
o‘ta muhimdir: 
1.U tashkilotning maqsadini aniqlashga va shakllantirishga ko‘mak lashadi. 
Bunda korporativ missiya tashkilotning aniq maqsadlarini baholash va ularga 
erishish masalalarini quyishi kerak. 
2.Strategik rejalashtirish firmani tashqi sharoitiga ko‘nikishini tahminlaydi, 
chunki u o‘ziga muhim element sifatida tashqi muhit taxlilini va uning noxush 
tahsiriga moslashish usullarini kiritadi. 
3.Strategik rejalashtirish firma taraqqiyoti tushunchasi va samarali tarkibli 
boshqaruvni bunyod etish bilan yaqin bog‘liq. Bu ikkita tushuncha asosan 
strategik rejalashtirishning ko‘rsatmalaridan biri hisoblanadi. 
4.Strategik rejalashtirish hisobiga samarali muvofiqlashtirish mumkin va katta 
miqdordagi korxonalarning ichki operatsiyalarini yaxlitlash imkoni mavjud, 
chunki ular zamonavay va o‘ta yirik korporatsiya tarkibiga kiradi. 
5.Firma resurslariningsamarali taqsimlanishi - inson, moliya, xom-ashyo, 
texnologiyalarni to‘g‘ri taqsimlashni strategik rejalashtirishsiz amalga oshirish 
qiyin. Bu kabi rejalashtirish jarayonida tashkilot ichki faoliyatining sharoitlarini 
taxlil qilish uning shunday sohalarini 
aniqlashga yordamlashadiki
, kapital 
mablag‘larni qaysi yo‘nalishda sarflash maqsadga muvoqligini bildiradi. 
Strategik rejalashtirish menedjerlarni tarbiyalashda, ularni strategik fikr 
yuritishida yaxshi maktab hisoblanadi. Bu narsa shu mahnoni bildiradiki, 
menedjerlarga avvalom bor strategik qarorlar xatolarini o‘rganib, kelajakni aniq 
tasavvur qila olish qobiliyati zarur. Xulosa qilib aytsak, oliy menedjer korpusi 
va bahzi sharoitlarda o‘rta boshqaruv zvenosi rahbarlari o‘z ishining xaqiqiy 

---

144 
ustasi bo‘lishlari zarur. Strategik rejalashtirish natijasi - har tomonlama 
asoslangan aniq rejalar majmuasi, tashkilotning missiyasini amalga oshishiga va 
maqsadga erishishni tahminlaydigan yo‘nalishda bo‘lmoG‘i kerak. 
Strategik reja firmaning oliy rahbariyati tomonidan ishlab chiQiladi. Shu bilan 
birga uni amalga oshirishda boshqaruvning barcha pog‘onalari rahbarlari 
qatnashadi. 
Strategik rejalarning davomiylik muddati bir qator omillarga bog’liqdir: 
tashkilot maqsadi va uning texnologiyasi, ichki va tashqi muhitning 
o‘zgaruvchanligi va xokazolar. Strategik rejalashtirishning odatdagi o‘rtacha 
muddati 5 yil. Ammo bahzi bir firmalar uchun bu muddat 2-3 yil bo‘lishi 
mumkin. Shu bilan bir qatorda katta va turgun korporatsiyalar faoliyatini 
strategik rejalashtirish 10 yilga va undan ortiq muddatga hisoblangan bo‘lishi 
mumkin. Strategik rejalashtirish rahbarlar tomonidan tashkilot imkoniyatlari 
yoki tashqi muhit haqida noto‘g’ri axborotlar hisobiga, noto‘g’ri qarorlar qabul 
qilishdagi tavakkalchilikni kamaytiradi. Firmaning bosh 
maqsadlarini 
shakllantira borish strategik rejalashtirishni umumiy maqsad birligiga va 
boshqaruvda samarali tashkiliy tarkiblarni shakllantirishga imkon yaratadi. 
Strategik rejalashtirish bir guruh biridan keyin biri yoki bir vaqtda bajariladigan 
reja bosqichlaridan iborat. Bu bosqichlarni quyidagi jarayonlar sifatida keltirish 
mumkin: 
1.Tashkilot burchini (missiyasini) shakllanishi. 
2.Portfel strategiyasini shakllanishi (bosh yo‘nalishlarni va umumiy maqsadlarni 
tanlash). 
3.Tashkilotning ichki va tashqi muhitlarini taxlil qilish. 
4.Muqobil o‘sishni tanlash. 
Missiya deganda tashkilotning kelajakka yo‘naltirigan eng oliy maqsadi 
tushuniladi. Bu ushbu aniq firmani nima uchun tashkil etilganligini bildiradi. 
Missiyani amalga oshirish uchun firmaning maqsad va vazifalari ishlab 
chiqiladi. 

---

145 
Ilg’or firmalarda burch qoidasi asosan aniq faoliyat yo‘nalishiga va 
xizmatchilarning ahloq mehyorlariga ega bo‘lishiga imkon yaratadi. Firmaning 
asosiy maqsadi qandayligiga qarab rivojlanishning eng yaxshi muqobilligini 
tanlash mumkin. 
Firma va korporatsiyaning portfel strategiyasini ishlab chiqishda ikkinchi vazifa 
bo‘lib, rejalashtirish hisoblanadi. U qimmatbaxo qog‘ozlar, tashkilot xujjatlari, 
buyurtmalar portfeli tushunchasi bilan nomlanadi. Portfel strategiyasi bu 
firmaning asosiy va umumiy maqsadlarni ishlab chiqishdir. U ikkita 
ko‘rsatkichni o‘z ichiga qamrab oladi. 
1.Firma taraqqiyotini asosiy yo‘nalishlarini aniqlash. 
2.Firma faoliyatini bosh, umumiy maqsadlarini ifodalash va belgilash. 
Vazifa tanlashga o‘xshab, portfel strategiyasini tanlash ham firmaning oliy 
menedjer korpusining vazifasi hisoblanadi. Shu bilan birga u to‘g’ridan-to‘g’ri 
yoki bevosita firmaning boshqaruv faoliyatini o‘rta va quyi saviyalari bilan 
yaqin bog‘laydi, chunki portfel strategiyasini shakllantirish faqat tashkilotning 
ichki va tashqi omillari haqidagi mahlumotlar olinganda mumkin bo‘ladi.