O’zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi

Lorens almashtirishlari va undan chiqadigan xulosalar 
Bir inertsial sanoq sistemasidan boshqa inertsial sistemaga 
o’tganda 
koordinatalar va vaqtni almashtirishning yangi to’g’ri formulalarini yuqorida bayon 
etilgan ikki pastulot asosida keltirib chiqarish mumkin. 
Faraz qilaylik, K
1 
sistema (platforma) K sistema (er)ga nisbatan OX o’q 
bo’ylab o’zgarmas v tezlik bilan xarakatlanayotgan bo’lsin. Bu xolda OY va OZ 
o’qlar bo’ylab ko’chish yo’q. Shuning uchun o’sha yo’nalishlarda koordinatalar 
almashtirishi qo’yidagicha bo’lishi kerak: y'=y va z'=z (a) 
Koordinatalarni to’g’ri almashtirish - Galiley almashtirishlari (x'=x-vt ) va 
( x=x'v' t' ) dan x'= k(x-vt) , x=k(x'-v't') 
Bu formulalardagi k koeffitsientning bir xil bo’lishi shart, bu maxsus 
nisbiylik printsipining talabidir. Lekin k'- sistema k- sistemaga nisbatan 
xarakatlansa, k- sistema k' sistemaga nisbatan chapga tomon xarakat qiladi. 
Bu yerdagi k koeffitsient faqat ikkala inertsial sanoq sistemaning nisbiy 
tezligiga bog’liq bo’lishi kerak. Bu fikrni yorug’lik tezligining domiylik printsipiga 
tayanib isbotlash mumkin. 
Aytaylik, vaqtning t=t'=0 paytida K va K' sistemalarning koordinatalar 
boshi, ya’ni O va O' nuqtalar ustma-ust tushgan bo’lsin. Xuddi shu paytda O 
nuqtadan OX yo’nalishida yorug’lik impulsi yuboraylik. Bu impuls t va t' vaqt 
o’tgach P nuqtaga o’rnatilgan ekranni yoritadi. 
Ikkinchi 
pastulotga 
muvofiq 
ikkala 
sanoq 
sistemasi 
uchun 
xa m yorug’likning c tezligi bir xildir. Shuning uchun voqeaning, ya’ni 
ekran yoritilishining 
K va 
K' sistemalardagi 
koordinatalari tegishlicha 
qo’yidagi tenglamalar bilan ifodalanadi: 
x=ct, x'=ct' 
Lorents almashtirishlari bir vaqtlilik tushunchasining nisbiy xarakterda 
ekanligini miqdor jixatdan aniqlashga imkon beradi. 
Aytaylik, biror K' sisetamaning X
1
va X
2 
nuqtalarida vaqtning t' paytida 
ikki voqea ro’y bergan (mas. ikki chiroq yonib o’chgan) bo’lsin. Klassik mexanika 
nuqtai nazaridan bir inertsial sistemada (K' sistemada), bir vaqtda ro’y bergan ikki

---

voqea boshqa xamma inertsial sistemalarda jumladan K sistemada xam ayni shu 
vaqtda yuz beradi. 
Nisbiylik nazariyasi nuqtai nazaridan esa boshqacha xulosa kelib chiqadi: 
bir inertsial sistemada bir vaqtda yuz bergan ikki voqea, boshqa inertsial sistemada 
bir vaqtda yuz berishi mumkin emas. Tabiatda o’zaro aloqador voqealarning biri, 
albatta sabab, ikkinchisi esa, albatta oqibat bo’lib keladi. 
Masalan, qorong’i xonani yoritish uchun avvalo chiroq yoqish zarur. 
Bu yerda chiroq yonishi sabab, xonaning yoritilishi oqibat bo’ladi. 
Nisbiylik 
nazariyasi 
isbotlaydiki, 
soatning 
yurishi 
yoki 
nisbiylik jarayonlarining o’tishi xarakat xolatiga bog’liq. Xarakatlanayotgan K
1 
sistemadagi soat 
xarakatsiz 
K 
sistemadagi 
soatlardan 
orqada 
qoladi 
boshqacha aytganda, xarakatlanayotgan sistemada vaqtning o’tishi sekinlashadi. 
Bu xodisani