O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a b. N. Sirliyev a. A. Beknazarov

Xarakter va kishining tashqi ko‘rinishi. Psixologiya tarixida 
xarakterni inson bosh suyagining shakliga, yuz tuzilishiga, qaddi-
qomatiga (tana tuzilishiga va boshqalarga) bog‘liq qilib qo‘yadigan va 
shu yo‘l bilan xarakter xususiyatlarining sirini ochish yo‘lini aniqlash, 
ya’ni ayrim tashqi alomatlariga qarab kishi xarakterini ochish 
nazariyalari ko‘p bo‘lgan.
Arastu va Aflotun kishi xarakterini tashqi ko‘rinishiga qarab aniq-
lashni taklif qilgan edilar. Ularning fikricha, kishining tashqi ko‘rini-
shida qandaydir hayvon bilan o‘xshashlik belgisini topish tavsiya qili-
nardi, so‘ngra esa uning xarakterini ana shu hayvonning xarakteri bi-
lan aynan bir xil deb qarash kerak edi. Masalan, Arastuning aytishi-
cha, buqaniki singari yo‘g‘on burun ishyoqmaslikni bildiradi va h.k.
1
XVIII asrda Iogan Kaspar Lafaterning fiziologik tizimi mashhur 
bo‘lib ketdi. U inson boshi «qalbini ko‘rsatadigan oyna» bo‘lib sa-
naladi va uning tuzilishini, bosh suyagining konfiguratsiyasini, imo-
ishorasini o‘rganish kishi xarakterini o‘rganishning asosiy yo‘li deb 
hisobladi. Lafaterning mashhur odamlar shaxsi ustida o‘tkazgan bir 
qator oqilona kuzatishlari uning ilmiy jihatdan mutlaqo ahamiyatsiz, 
lekin juda qiziqarli «Fiziognomika» kitobida jamlangan.
Lafaterning o‘limidan keyin ko‘p o‘tmay paydo bo‘lgan yangi 
ta’limot frenologiya degan nom oldi. Frenologiya nemis vrachi Frans 
Gallning nomi bilan bog‘langandir. Gall ta’limotining asosida xarak-
terning barcha xususiyatlari bosh miya yarim sharlarida o‘zlarining 
qat’iy ixtisoslashgan markazlarga ega degan fikr yotadi. Bu fazilatlar-
1
Ko‘rsatilgan asar.
90

---

ning rivojlanish darajasi miyaning tegishli qismlari kattaligiga to‘g‘ri-
dan-to‘g‘ri bog‘liqdir.
Gallning fikriga ko‘ra, bosh suyaklari miyaning qabariq va chu-
qurcha joylariga aniq mos kelganligi uchun ham, uning ruhiy belgila-
rini aniq aytib berish uchun kishining bosh suyagiga bir nazar tashlash 
yoki shunchaki boshning «bo‘rtiq joylarini» ushlab ko‘rish aftidan 
yetarli bo‘lsa kerak. 
Bu ta’limotda umuman miya yarim sharining tuzilishi shaxs xusu-
siyatlariga bog‘liq bo‘ladi, degan to‘g‘ri boshlang‘ich fikrdan tashqari 
barchasi nihoyat darajada noto‘g‘ridir. 
Gall maxsus frenologik xaritalar tuzib chiqdi. Ularda bosh suyagi-
ning yuzasi 27 qismga taqsimlanib, ulardan har biriga ma’lum bir 
ruhiy sifat, masalan, ehtiyotkorlik va uzoqni o‘ylab ish qilish, ashad-
diylik va qotillikka moyillik, ayyorlik, doimiylik, qat’iylik va qaysar-
lik kabilar mos keladi. 
Ko‘p o‘tmay anatomik tadqiqotlar miyaning do‘ngliklariga bosh 
suyagining qabariqligi butunlay to‘g‘ri kelmasligini ishonarli qilib 
ko‘rsatdi. Bosh suyagi, frenologlar o‘ylaganidek, miyaning shakliga 
qarab qo‘yilmagandir. Frenologik xaritani tuzishga asos bo‘lgan 
metod ham noilmiy bo‘lib chiqdi.
Psixik qobiliyatlarning markazlari to‘g‘risidagi Gallning afsona-
viy xomxayollari noilmiydir. Lekin uning miyaning turli bo‘linmalari 
psixologik xususiyatlar va jarayonlar uchun javobgardir, degan fikrida 
jon bor edi.