O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a b. N. Sirliyev a. A. Beknazarov

Xotiraning eydetik («eydos» – yunoncha «obraz» degan ma’noni 
anglatadi), ya’ni ko‘rgazmali obrazlari – tashqi qo‘zg‘atuvchi bilan 
his-tuyg‘u a’zolarining qo‘zg‘atilishi natijasidir. Obrazli xotira 
tasavvurlar va turmush manzaralari, shuning bilan birga, tovushlar, 
ta’mlar, ranglar, shakllar bilan bog‘liq bo‘lgan xotira turidir. Obraz 
xotirasi deb, yaqqol mazmunni, binobarin narsa va hodisalarning aniq 
obrazlarini, ularning xususiyatlari va bog‘lanishlarini esda qoldirish, 
ongda mustahkamlash hamda zaruriyat tug‘ilganda esga tushirishdan 
iborat xotira turiga aytiladi.
So‘z-mantiq xotirasi. So‘z-mantiq xotirasining mazmunini fikr va 
mulohazalar, aniq hukm hamda xulosa chiqarishlar tashkil etadi. 
56

---

Insonda fikr va mulohaza turli xil shakllar yordamida ifodalanganligi 
tufayli, ularni ifodalash faqat o‘zlashtirilayotgan materiallarning aso-
siy ma’nosini izohlash, talqin qilib berish yoki ularning so‘zma-so‘z 
ifodalanishini aynan aytib berishga qaratilgan bo‘lishi mumkin. Agar 
ma’lumot, axborot, xabar, material ma’no jihatdan qayta ishlanmasa, u 
holda materialni so‘zma-so‘z o‘zlashtirish mantiqiy o‘rganish bo‘l-
masdan, balki, aksincha, mexanik esda olib qolishga aylanib qoladi.
So‘z-mantiq xotiraning vujudga kelishida birinchi signal bilan bir 
qatorda, ikkinchi signallar tizimi asosiyat kasb etadi. Chunki so‘z 
mantiq xotirasi faqat insonga xos bo‘lgan xotiraning maxsus turi 
hisoblanadi. So‘z-mantiq xotiraning o‘sishi qolgan xotira turlarining 
barqarorlashuvini belgilaydi.
Faoliyat maqsadlariga qarab xotira ixtiyorsiz va ixtiyoriy xotira 
turlariga ajratiladi. 
Ixtiyoriy xotira. Ixtiyoriy xotira deganda, ma’lum maqsadni 
ro‘yobga chiqarish uchun, muayyan davrlarda aqliy xususiyatlarga 
suyangan holda amalga oshirishdan iborat xotira jarayoni tushuniladi. 
Bu faoliyatni odatda ong bevosita boshqaradi. Ko‘pincha psixologiya 
faniga ixtiyoriy xotiraga ixtiyorsiz esda olib qolish qarshi qo‘yiladi. 
Esda olib qolishni maqsad qilib qo‘yish esda olib qolishning asosiy 
sharti hisoblanadi.