O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a b. N. Sirliyev a. A. Beknazarov

Emotsiyalar. Emotsional jarayonlar, holatlar yoki tor ma’noda 
emotsiyalar emotsional kechinmalarning o‘ziga xos jihatga ega shakl-
laridan biridir. Emotsiya u yoki bu hissiyotni insonning bevosita 
kechirishidan iborat. Masalan, shaxsning musiqani sevishi emotsiyani 
vujudga keltirmaydi, balki buning uchun musiqani eshitish, ijrochi 
mahoratiga tasanno aytish, undan hayajonlanish yoki asar ijrosi yoq-
masa, g‘azabli emotsional kechinma hosil bo‘lishi ijobiy yoki salbiy 
emotsiya deyiladi. 
Qo‘rqinch, dahshat emotsional kechinma sifatida obyektlarga 
shaxsning munosabatini aks ettirib, turlicha shaklda namoyon bo‘lishi 
mumkin: odam dahshatdan qochadi, qo‘rquvdan serrayib qoladi, 
o‘zini idora qila olmay har tomonga uradi, hatto o‘zini xavf-xatarga 
tashlashi ham mumkin.
«Hissiyot» (emotsiya) va «his-tuyg‘u» degan so‘zlar ko‘pincha si-
nonimlar sifatida qo‘llaniladi. Torroq ma’noda olganda, hissiyot bu 
qandaydir biroz doimiyroq his-tuyg‘ularning bevosita va vaqtincha 
boshdan kechirilishidan iborat. «Emotsiya» so‘zi o‘zbek tiliga aniq 
tarjima qilinganda, u ruhiy hayajonlanish, ruhiy harakatlanish degan 
ma’noni anglatadi. 
Ayrim holatlarda emotsiyalar ta’sirchanligi bilan ajralib turadi. 
Ular xatti-harakatlarga, fikr-mulohaza bildirishga turtki beradigan 
68

---

kuch bo‘lib, g‘ayratni oshiradi va bu holat stenik hislar deb ataladi. 
Boshqa bir hollarda emotsiyalar (astenik deb atalmish emotsiyalar) 
faollikning sustligi yoki loqaydligi bilan ajralib turadi, his-tuyg‘ular-
ning boshdan kechirilishi kishini bo‘shashtirib yuboradi. 
Har qanday vaziyatda ham emotsional xatti-harakat, faoliyat 
motivlari bo‘lishidan tashqari, ba’zida faoliyatni tashkil qiluvchi, goho 
uni izdan chiqaruvchi omilga ham aylanishi mumkin. Emotsional 
holatlar yo haddan tashqari kuchaysa yoki susaysa, xullas, me’yori, 
maromi izdan chiqsa, u holda shaxs faoliyati maqsadga yo‘nalishini 
yo‘qotadi, buning natijasida obyektlar noto‘g‘ri aks ettiriladi, ular 
xolisona talqin qilinmaydi, baholashda mantiqiy nuqsonlarga yo‘l 
qo‘yiladi.  
Affektlar (emotsional portlashlar) deb kishini tez chulg‘ab oladi-
gan va shiddat bilan o‘tib ketadigan jarayonlarga aytiladi. Ular ong-
ning anchagina darajada o‘zgarganligi, xatti-harakatlarni nazorat 
qilishning buzilganligi, odamning o‘zini o‘zi idrok qila olmasligi, 
shuningdek uning butun hayoti va faoliyati o‘zgarib qolganligi bilan 
ajralib turadi. Affektlar birdaniga katta kuch sarf qilinishiga sabab 
bo‘lganligi uchun ham qisqa muddatli bo‘ladi. Agar oddiy hissiyot 
faqat ruhiy hayajonlanishni ifoda etsa, u holda affekt buhrondir. 
Emotsional portlash ro‘y bergan taqdirda, uning keyingi bosqich-
larida kishi o‘zini tuta olmasdan qoladi, qilayotgan ishining oqibatini 
o‘ylamaydi va aql-hushini yo‘qotib qo‘yadi. Tormozlanish miyaning 
qobig‘ini egallab oladi va kishining tajribasi, uning madaniy va 
ma’naviy negizlari mustahkamlangan muvaqqat bog‘lanishlarning 
tarkib topgan tizimini ishlatmay qo‘yadi.
Affektiv portlashdan keyin holdan toyish, majolsizlik, barcha 
narsalarga befarqlik bilan munosabatda bo‘lish, harakatsizlik, ba’zan 
esa mudroq bosish boshlanadi. Psixologiyada «telbalarcha» ishq-
muhabbat hissining affektiv tarzda kechishi atroflicha o‘rganilgan va 
badiiy adabiyotda esa yana ham yaxshiroq tasvirlangan. 
Affekt holati boshlanganda shaxs insoniy qadriyatlarning barcha-
sidan uzoqlashib, o‘z hissiyotining oqibati to‘g‘risida o‘ylamaydi, 
hatto tana o‘zgarishlari, ifodali harakatlar unga bo‘ysunmay qoladi. 
Kuchli zo‘riqish natijasida mayda, kuchsiz harakatlar barham topadi. 
Tormozlanish miya yarim sharlari po‘stini to‘liq egallay boshlaydi, 
qo‘zg‘alish po‘stloqosti asab tugunchalarida, oraliq miyada avj oladi, 
69

---

xolos. Buning natijasida shaxs o‘zida emotsional kechinma (dahshat, 
g‘azab, nafratlanish, umidsizlik va hokazolar)ga nisbatan kuchli 
xohish sezadi.
Affektlar vujudga kelishining dastlabki bosqichida har bir shaxs 
o‘zini tutishni, o‘zini qo‘lga olishni uddalay olish qurbiyatiga ega 
bo‘ladi. Keyingi bosqichlarda irodaviy nazorat yo‘qoladi, irodasiz 
harakatlar amalga oshiriladi, xatti-harakatlar o‘ylanmasdan qilinadi. 
Affektiv holatlar mas’uliyatsizlik, axloqsizlik, mastlik alomatida sodir 
bo‘ladi, lekin shaxs har bir xatti-harakati uchun javobgardir, chunki u 
aql-zakovatli insondir.
Affektlar o‘tib bo‘lganidan keyin shaxsning ruhiyatida osoy-
ishtalik, charchash holati hukm suradi. Ba’zi hollarda holsizlanish, 
jamiki narsaga loqayd munosabat, harakatsizlik, faollikning barham 
topishi, hatto uyquga moyillik yuzaga keladi.