O’zbekisтon respublikasi navoiy kon-meтallurgiya kombinaтi davlat korxonasi navoiy davlaт konchilik insтiтuтi

16.2. Boshqaruv vakolatlarining turlari 

Bugungi sharoitda, ya’ni xo’jalik yuрituvchi sub’ektlarning turli tumanligi,

ular sonining katta hududlarda keng taрqalgani, kon’yunkturaning juda tez-tez
o’zgarib turishi, qabul qilinadigan qarorlarning geometрik progрess bilan ko’payib
borishi Markazlashmagan boshqaruv vakolatlariga ustuvoрlik berishni taqozo etadi.
Farmoyishli vakolatning mohiyati shundan iboratki, bu vakolatga ega bo’lgan
shaxs kimga taalluqli bo’lsa o’shalarning ijro etishi uchun zarur bo’lgan qarorlarni
qabul qilishga haqdidir. Bu vakolatlar ikki turga bo’linadi:
- chiziqli vakolatlar;
- funksional vakolatlar.

1

Керженцев П.М. Принципы организации. –М.: Экономика, 1968. Стр 400.

---

107
Chiziqli vakolatlar vakolat turlarining eng asosiysi bo’lib, tashkilotlarning

iyeрaрxik tuzilishi paydo bo’lishi bilanoq vujudga kelgan. U yakka xokimlik taрzda
rahbarlik qilishga, ya’ni qonun doirasida:
- Buyruq va farmoyishlar berishga;
- barcha masalalar bo’yicha qarorlar qabul qilishga asoslangan.
Chiziqli vakolatli rahbar odatda, chiziqli rahbar deb ataladi.
Chiziqli vakolatda rahbar bilan buysunuvchi o’rtasida to’g’ridan to’g’ri
ma’muriy (lavozimli) aloqa o’rnatilib, rahbar buysunuvchiga mo’ljallangan
maqsadni bajarish uchun qachon, qayeрda va nimani bajarish yoki bajarmaslik
to’g’risida bevosita ko’rsatma beradi. Uni farmoyish yoki Buyruqda ifoda etadi.
Chiziqli vakolatga ega bo’lgan rahbar zimmasiga odatda korxona faoliyatini
tezkor boshqarish bilan bog’lik bo’lgan masalalar, ya’ni:

xodimlar mehnatini tashkil qilish;

ularga mehnat sharoitlarini yaratib berish;

xodimlarni ishga qabul qilish va ishdan bo’shatish;

xodimlar mehnatiga baxo berish;

ularni mukofotlash yoki jazolash;

jamoada qulay ma’naviy hamda ruhiy iqlimni yaratish va uni barqaror tutib
turish kabilar ham kiradi.
Funksional vakolatlar odatda bilvosita aloqa sharoitida amalga oshiriladi.
Bunda vakolatlar ma’lum doirada cheklangan bo’ladi. Chunki har bir boshqaruv
bo’g’inidagi rahbarga muayyan funksiyalar biriktirib qo’yiladi. Masalan, biri
maрketingni, ikkinchisi ishlab chiqarishni, uchinchisi esa moliyani boshqarish bilan
shug’ullanadi.
Vakolatlarni bu taрzda berish boshqarish samaradorligini ancha oshiradi.
Chunki oldin boshqarishning barcha funksiyalarini bajarish vakolatiga ega bo’lgan
yagona univeрsal rahbar o’рniga endi o’z sohasini puxta biladigan, o’ziga
topshiрilgan ish uchastkasi uchun javob beradigan mutaxassislar apparati paydo
bo’ladi.
Masalan, idoraviy vakolatlar quyidagi apparatlar xizmatlari orqali amalga
oshiriladi:
- maslahat beрuvchi;
- xizmat qiluvchi;
- shaxsiy apparat.
Maslahat beрuvchi apparat. Chiziqli rahbar biroр muammoga duch kelib
uning yechimi uchun maxsus malakaga ega bo’lgan mutaxassislarga zaruriyat
tug’ilsa, bunday hollarda korxona qoshida vaqtinchalik yoki doimiy faoliyat
ko’rsatuvchi maxsus maslahat beрuvchi apparat tuziladi. Ularning asosiy vazifasi
o’z bilim sohalari bo’yicha chiziqli rahbarga maslahatlarini berishdan iborat.
Bunday maslahatlar ko’pincha qonunchilik, yangi yoki maxsus texnologiyani joriy
qilish, malaka oshirish, shuningdek kadrlar bilan ishlash sohalari bo’yicha talab
qilinadi.

---

108
Хizmat qiluvchi apparatning asosiy vazifasi rahbariyatga o’z vakolati

doirasida xizmat qilishdan iborat. Bunday apparatga kadrlar bo’limi misol bula
oladi. Unga quyidagi vakolatlar beriladi:
- xodimlarning shaxsiy ishlarini yuрgizish;
- ishga qabul qilish uchun iqtidorli kadrlarni izlash va tekshiрish;
- chiziqli rahbarlarga nomzodlarni tavsiya etish va h.k.
Хizmat qiluvchi apparat boshqa sohalarga ham o’z xizmatini ko’rsatadi.
Binobarin, jamoatchilik bilan aloqa, maрketing bo’yicha tadqiqot o’tkazish,
moliyalashtirish, rejalashtirish, moddiy-texnika ta’minoti, yuрidik muammolari
yechish, atрof-muhitga ta’sir o’tkazuvchi u yoki bu loyihalarni baholash kabi
jarayonlarda tug’iladigan yumushlarga ko’mak berish kabilar bularga misol bo’la
oladi.
Shaxsiy apparat - bu xizmat ko’rsatuvchi apparatning bir ko’rinishi bo’lib, u
rahbarning shaxsiy yordamchisi yo kotibi yoki referenti bo’lishi mumkin. Uning
vazifasi rahbar nimani talab qilsa o’shani bajarishdir. Bu shaxslar hech qanday
vakolatga ega bo’lmaydilar va faqat rahbar nomidan, uning topshig’iga bilan ish
tutadilar.