Oʻzbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar moliya instituti buxgalteriya hisobi fanidan

Joriy vositalar tahlilining maqsadi va vazifalari.

Iqtisodiyotni modernizasiya qilish sharoitida iqtisodiyotni boshkarishda zarur bo’lgan axborot bilan ta’minlashda o’ziga xos bo’lgan tizimga ehtiyoj seziladi. Axborot to’plash, umumlashtirish va ishlashning eng muhim vositalaridan biri buxgalteriya hisobidir. Joriy aktivlar hisobida ularning harakatlarini tarkibiytuzilishi bo’yicha hujjatlashtirib borish dolzarb masalalardan biri bo’lib qoplanadi.

Buxgalteriya hisobida joriy aktivlarning asosiy tarkibiy elementi xisoblangan tovar-moddiy zahiralarini to’g’ri baholash muhim ahamiyatga ega. 21-sonli «Tovar- moddiy zahiralar» nomli BHMSning 13-bandiga asosan tovar-moddiy zahiralar tashkilotning buxgalteriya balansiga tannarxi bo’yicha kiritiladi, u xarid qiymati (etkazib beruvchiga to’lanadigan summalar) va ularni xarid qilish bilan bog’liq bo’lgan barcha xarajatlarni ichiga oladi- deb ifodalangan.
Ishlab chiqarishning moddiy sharoitlaridan biri mehnat buyumlari xisoblanadi. Amalda ular TMZlar deb ataladi. Asosiy vositalardan farq qilib, materiallarning har bir turi bo’yicha me’yoriy miqdori korxona tomonidan mustaqil belgilanadi. Materiallar harakati bilan bog’liq xarajatlar o’z vaqtida hujjatlarda rasmiylashtirish ularning hisobini to’g’ri yuritishni ta’minlaydi. Xo’jalik sub’ektlarga materiallarning o’z vaqtida keltirilishni ta’minot bo’limi nazorat qilib boradi. Mol otkazib beruvchilardan olingan schyot va boshqa hisob-kitob xujjatlari, eng avvalo
, xo’jalik sub’ekti buxgalteriyasiga topshiriladi, ular tekshiriladi, royxatga olinadi. Shundan so’ng bu hujjatlar xo’jalik sub’ektining ta’minot bo’limiga topshiriladi.
Joriy aktivlarni hisobda to’g’ri aks ettirish va yuritishda buxgalteriya hisobining asosiy vazifalaridan bo’lib kuyidagilar xisoblanadi.
–joriy aktivlarni samarali boshqarishda buxgalteriya hisobi ma’lumotlarni umumlashtirish;
–xo’jalik sub’ektining joriy aktivlarini samarali boshqarish uchun axborot bilan ta’minlash,
–joriy aktivlarning hisob-kitoblarni tartibga soluvchi me’yoriy xujjatlar asosida joriy aktivlar hisobini o’z vaqtida amalga oshirish;
–tovar-moddiy zahiralar xo’jalik sub’ekti tomonidan ishlab chikarish limitlar va smetalarga muvofiq foydalanishning amaldagi koidalarga rioya qilish kassada , banklardagi hisob-kitob, valyuta va boshqa schetlarda pullar borligi va butligini nazorat qilish;
–kiska muddatli investisiyalarning holati va harakati to’g’risida ishonchli ma’lumotlarni shakllantirish;
–debitorlik qarzlarini o’z vaqtida hisobiga olinishini va ularni schotlarda to’g’ri aks ettirish;
–hisob-kitob to’lov intizomga rioya qilinishi ustidan nazorat olib
joriy aktivlar harakati bo’yicha hisobotlarni o’z vaqtida tuzish va solik organlarga taqdim etish.
Xo’jalik sub’ektlarning asosiy ko’rsatkichlaridan biri hisoblangan joriy aktivlar bilan ta’minlanganlik darajasiga asosiy e’tibor berilgan.
Xo’jalik sub’ekti o’z maqsadini muvaffaqiyatli hal etishda ishlab chiqarish bilan ta’minlanish holatiga alohida e’tibor beradi. Ishlab chiqarish jarayoning bir maromda amalga oshirilishi ko’p xo’jalik sub’ektining ishlab chiqarish zahiralari bilan birga ham bog’liqdir.
Shu kunda xo’jalik sub’ektlarining iqtisodiy ahvoli barqaror bulmagan ishlab chiqarish zahiralarini sotib olishlari uchun o’z mablagiga ega bo’lmagan hollarda bank kreditidan ham foydalinishi mumkun .
tavakkalchilik shaklidan qat’iy nazar tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda yetarli darajada mablag’lar bilan ta’minlanishi taqozo etadi.
Jami mablag’ tarkibida joriy aktivlar har qanday sharoitida asosiy va butun mavqeni egallaydi. Joriy aktivlar o’zining harakatchalligi, tez pulga aylanuvchanligi bilan xo’jalik sub’ekti faoliyatida yuqori samara qirituvchi mablag’lar bo’lib hisoblanadi.
Xo’jalik sub’ektlari faoliyati joriy aktivlardan samarali foydalanish evaziga mahsulot tannarxi kamayishi, foydaning ko’payishi va rentabellik darajasining ortishiga erishiladi. Biroq bu joriy aktivlarni qay tarzda shakllanishi va ulardan foydalanishga bevosita bog’liq. Bu sohadagi xo’jalik muomolarini
takomillashtirishda hisob, taxlil va nazorat qilish masalalari muhim ahamiyat kasb etadi.
Joriy aktivlarning manbalarnini shakllanishida o’z mablag’larining yetishmovchiligiga xo’jalik sub’ekti o’z faoliyatiga bog’liq yoki bog’liq bo’lmagan sabablar natijasida yuzaga keladi. Xo’jalik sub’ektida mavjud bo’lgan o’z joriy aktivlari saqlanish holati yetarli darajada taminlanmaganligini, joriy aktivlardan noqonuniy foydalanish natijasida, bo’lmagan foyda hisobidan kapital qurilish evaziga ma’lum summani yokotilishiga sabab bo’ladi. Xo’jalik sub’ekti tomonidan amalga oshirilayotgan iqtisodiy shart-sharoit ham joriy aktivlar holatiga samarali darajada o’z tasirini o’tkazadi. Foydanaliyotgan tovar-moddiy zahiralar bahosining o’sishi orqali xo’jalik sub’ektida yuqori miqdorda joriy aktivlar yetishmovchiligini keltirib chiqaradi. Ushbu yetishmovchilikni to’ldiruvchi manbalardan biri inflyasiya jarayonida yuqori foyz stavkali kreditlar hisoblanadi.
Mamlakatda amalga oshirilayotgan moliyaviy siyosat xo’jalik sub’ektining odatiy moliyaviy-ishlab chiqarish faoliyatini ragbatlantirishi mumkin, jumladan, joriy aktivlardan samarali foydalanishi ta’minlaydi. Bunda muhim rolni mamlakat davlat soliq siyosati egallaydi. Masalan, mahsulot (ish, xizmat) tannarxiga qator anikllarning bog’likligi, xo’jalik sub’ektida qo’shilgan qiymat solig’i, daromad soliqlari bo’yicha bo’nak to’lovlari yuzasidan hisoblashishlar xarajatlarining ortishiga olib keladi.
Joriy aktivlarni hisobga olishda ularni to’g’ri baholashda quydagilarga alohida e’tibor qaratish lozim:
–investisiya qarorlarini qabul qilish ;
–ishlab chiqarish qarorlari qabul qilish;
–moliyaviy qarorlar ;
–daromadlar, foyda va dividentlar to’g’risida qarorlar qabul qilish nuktai nazaridan dolzarb hisoblanadi.
Bugungi fan-texnika taraqiy etayotgan sharoitda xo’jalik sub’ektlarining buxgalterlari tomonidan amalga oshiriladigon operativ hisob-kitob ishlarining ko’pchilik qismi komp’yuterlarda maxsus dasturlar orqali amalga oshirilmoqda.
Xo’jalik sub’ektini joriy aktivlar bilan ta’minlanganlik tahlilida:
joriy aktivlar bilan ta’minlanganlikni tahlil qilishda joriy aktivlarni belgilangan nomativlar bilan summada va aylanish kunlarida taqqoslash;
–o’z va qarz mablag’larining muomalaridagi ishtrokini aniqlash;
-joriy aktivlarning umuman va turlari bo’yicha shakllanish manbalarini tahlil qilib chiqish zarur.
Korxonaning joriy aktivlarini taxlili uch bosqichda amalga oshiriladi:

• 
  Korxonaning joriy aktivlari xolatining tahlili
  
• 
  Korxonaning joriy aktivlar bilan ta’minlanganlik tahlili
  
• 
  Korxonaning joriy aktivlardan foydalanish samaradorligi tahlili Korxonaning joriy aktivlari xolatining tahlili. Korxonaning joriy aktivlari
  

holatini tahlil qilishda joriy aktivlarning ma’lum sanaga mavjud hajmi, ularning yil va qator yillardagi o’zgarishini hisoblab chiqish, o’z joriy aktivlarining joylashtirilishini tahlil qilish kerak bo’ladi.
Joriy aktivlar tahlili joriy aktivlarni tavsiflovchi, tahlil qilinayotgan yil boshi va ohiriga bo’lgan ko’rsatkichlarni, ularning bir yildagi o’zgarishlarini aniqlashdan boshlanadi. Bu ma’lumotlar buxgalteriya balansi aktivi 2-bo’limi (A2) yakunidan olinadi.
Mablag’lar harakatchanligining tahlili. Balans ma’lumotlariga asoslanib, korxona mablag’larini tez pulga aylanish holati o’rganiladi. Bunday tahlilning zaruriyati bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarda qattiq moliyaviy cheklanishlarning paydo bo’lishi va olingan qarzlarni qaytarish imkoniyatlarini o’z vaqtida hisoblab, baho berishda ko’rinadi. Ayniqsa to’lov majburiyatlarining muddati korxona mulki faoliyat natijasida pulga aylanish muddatiga mos kelishi, moliyaviy holatini yaxshilanishiga ta’sir ko’rsatadi. Shu bois korxona aktivlarining harakatchanligini tahlil qilgan holda qarzlarni qaytarishga yetarli yoki yetishmasligi muntazam o’rganilishi lozim.

3.