O’zbekiston Respublikasi Oliy Ta’lim, Fan va Innovatsiyalar Vazirligi Andijon Viloyati Boshqarmasi Asaka 1-son kasb-hunar maktabi

Ethernet- darhol ulangan odatiy simi merezhu karta kompyuter yoki noutbuk.

ADSL– agar telefon liniyasi modemga ulangan bo'lsa (Ko'pincha Wi-Fi-ni tarqatish imkoniyati bilan, aslida router funktsiyasi bo'lgan modem yoki boshqa yo'l bilan), va modem kompyuterga simli kabel orqali ulangan.

Abo, Internet orqali 3G/4G USB modem- Shunday qilib, agar biz modemimizni kompyuterning USB rozetkalariga ulab olsak, biz Internetga ulangan bo'lamiz. Misol uchun: .

Bular Internetga ulanishning uchta asosiy va eng mashhur usullari. Bu ulanishlarning barchasi bitta katta minusga ega: siz bir nechta qo'shimcha binolar uchun Internetga ulana olmaysiz va Wi-Fi orqali qo'shimcha binolarni ulay olmaysiz. Shunday qilib, bizda bitta kabel yoki bitta modem bor.
Kimga kerak bo'lsa, xuddi shunday wi-fi router s. Noxush hid ko'plab Internet qo'shimchalarini berishi mumkin. Kabel kabi, Wi-Fi simsiz tarmog'i uchun ham.
Routerning ishlash printsipi:
Nuqtalar:

• 
  Biz kabelni routerga ulaymiz, men uni kabinalarimizga yotqizdim (yoki ADSL modemga kabel). Agar sizda ADSL Internet (telefon kabeli orqali) bo'lsa va modemingiz bo'lmasa, siz uyg'otuvchi modemli Wi-Fi router sotib olishingiz mumkin. Telefon kabelini ulashingiz mumkin bo'lgan darajada. Va agar sizda USB-modem orqali Internet mavjud bo'lsa, u holda siz modemni routerga ulaysiz. Ale, bu holda, sizga maxsus kerak.
  
• 
  Provayderingiz yoki modemingiz (ADSL yoki USB) bilan ishlash uchun marshrutizatorni sozlang. Yo'riqnoma uchun eng yaxshi g'amxo'rlik, chunki u sizning ilovangiz uchun o'zim tomonidan yozilgan. Ushbu maqolani bizning saytimizda "Routerni sozlash" bo'limida topishingiz mumkin. Shuningdek, Wi-Fi tarmog'ingiz uchun nom o'rnatish, tarmoq uchun parolni kiritish kerak.
  
• 
  Internetni tezlashtirishingiz kerak bo'lgan barcha qo'shimchalarni routerga ulang. Ovoz, Wi-Fi orqali Internetdan mustaqil foydalanmoqchi bo'lsangiz, marshrutizatorni o'rnating. mobil yordamchi binolar. Buning uchun siz Wi-Fi tarmog'ingizga telefonlar, planshetlar, noutbuklar, televizorlar va boshqalarni ulashingiz mumkin. (tovushli, statsionar kompyuterlar), siz o'zaro bog'langan kabel (LAN) orqali Internetga ulanishingiz mumkin. Qoida tariqasida, routerda 4 ta LAN rozetkalari mavjud, ya'ni 4 ta kengaytmani kabel orqali ulash mumkin.
  Va agar siz statsionar kompyuter uchun kabellar bilan aldashni xohlamasangiz, unda siz yangisini sotib olishingiz va uni simsiz tarmoq bilan ulashingiz mumkin.
  

Chiqib ketish uchun yo'riqnoma oddiygina Internetga ulanishni o'rnatadi va uni yangi binolarga ulangan usima o'rtasida taqsimlaydi. Eksa yangi tartibda.
Router qanday qilib routerga o'xshaydi?
Agar siz ushbu maqolani boshidan o'qigan bo'lsangiz, ehtimol ular yo'riqnoma yoki yo'riqnoma yozganimni eslashdi. Shunday qilib, bitta va bir xil qo'shimchani oling. Xushbo'y hid mutlaqo tashvishlanmaydi va ular o'rtasida teng farq yo'q.


Faqat marshrutizator (router) - barchasi inglizcha. Va rus tilida bu so'z router kabi tarjima qilinadi. Hammadan mendan. Va shunga o'xshash narsa haqiqat bo'ladi. Agar men maqolalar yozsam, vikariy haqoratni nomlang.
SIMSIZ LOKAL TARMOQ TEXNOLOGIYaLARI: O’TMISh VA KELAJAK Axborot uzatishning simsiz texnologiyalari tarixi XIX asrning oxiriga kelib birinchi radiosignal uzatilishi bilan boshlangan va XX asrning 20-yillarida amplituda modulyatsiyali radio qabul qilgichlar paydo bo’lishi bu texnologiyalarni rivojlanish jarayonlariga katta ta’sir ko’rsatdi. 1970-yillarga kelib tovushni radioto’lqinlar orqali uzatuvchi birinchi simsiz radiotelefonlar yaratildi. Dastlab bular analog tarmoqlarda ishlagan bo’lsa, 80-yillar boshida raqamli standartlarga o’tish boshlanganligini anglatuvchi, spektrni yaxshi taqsimlashini, eng yaxshi sifatli signalni va eng yaxshi xavfsizlikni ta’minlovchi GSM standarti ishlab chiqildi. XX asrning 90-yillarida simsiz tarmoqlar holatini mustahkamlash jarayonlari yuz berishi, bu texnologiyalarni jadallik bilan rivojlanishiga olib keldi. Bugungi kunda simsiz texnologiyalar kundalik hayotimizga mustahkam joylashib bormoqda, yuqori tezlikni ta’minlash bilan birga ular yangi qurilma va xizmatlarni taqdim etmoqda. Yangi CDMA (Code Division Multiple Access - kanallarni kodli taqsimlash texnologiyasi), GSM (Global Systems for Mobile Communications- mobil aloqa tarmoqlarining global tizimi), TDMA (Time Division Multiple Access-kanallarni vaqt orqali taqsimlash texnologiyasi), 802.11, WAP (Wireless Application Protocol-simsiz texnologiyalar protokoli), 3G va 4G (uchinchi va to’rtinchi avlod texnologiyalari), GPRS (General Packet Radio Service, ma’lumotlarni paketlab uzatish xizmati), Bluetooth (o’rta va qisqa masofa tarmog’i), EDGE (Enhanced Data Rates for GSM Evolution, takomillashtirilgan GSM tarmoq) va shu kabi texnologiyalarning xilma-xilligi bu sohada tub burilish boshlanayotganini anglatib turibdi. Simsiz lokal tarmoqlar (WLAN) hamda o’rta va qisqa masofa tarmoq (Bluetooth) larning rivojlanishi juda istiqbollidir. Simsiz lokal tarmoqlar aeroportlar, universitet va institutlar, mehmonxonalar, restoranlar, korxona va tashkilotlar tarmoqlarida ko’plab qo’llanilmoqda. Simsiz tarmoqlarni standartlarini ishlab chiqish 1990 yilda butunjahon IEEE (Elektr va elektronika bo’yicha muhandislar instituti) tashkiloti tomonidan 802.11 komiteti tashkil etilishi bilan boshlangan. Butunjahon o’rgimchak to’ri va bu tarmoqda simsiz qurilmalar yordamida ishlash g’oyasi simsiz texnologiyalarning rivojlanish jarayonlariga muhim turtki vazifasini o’tadi. 90-yillar oxiriga kelib foydalanuvchilarga WAP-xizmati taqdim etildi. Shuni ta’kidlash kerakki boshida bu xizmat ko’pchilikda uncha qiziqish uyg’onmadi. WAP-xizmati asosiy axborot xizmatlari sifatida - yangiliklar, ob-qavo, kundalik va boshqa xizmatlar to’plamini taqdim etgan edi. Shuningdek, Bluetooth va WLAN dan ham ushbu aloqa vositalarining qiymati yuqoriligi bois juda kam miqdorda foydalanishgan. Lekin narxlarning tushishi ushbu vositalarga bo’lgan talab va qiziqishni ortishiga sabab bo’ldi. XXI asrning dastlabki o’n yilligi o’rtalariga kelib simsiz Internet-servisi foydalanuvchilarining soni bir necha o’n millionga etdi. Simsiz Internet-aloqasining paydo bo’lishi bilan birinchi o’rinda uning xavfsizligini ta’minlash masalalari ko’tarildi. Simsiz tarmoqlardan foydalanganda paydo bo’lgan asosiy muammolar sirasiga quyidagilarni keltirib o’tish lozim - bu maxsus xizmat, tijorat tashkilotlari va xususiy tadbirkorlar jo’natmalarini tutib qolish, kredit kartochkalar nomerlarini tutib qolish, bog’lanish uchun to’lov vaqtini o’g’irlash, kommunikatsiya markazlari ishiga xalal berish kabilardir. Bu muammolar aloqa standartlarini takomillashtirish orqali hal etib borilmoqda. Simsiz texnologiyalar taraqqiyotining ahamiyatli jihati shundaki, bu texnologiyalardan uy sharoitidagi foydalanuvchilar qulay tarzda foydalana olishlaridir. Uy tarmog’i qurilmalari sonining ortishi bilan ushbu qurilmalarni birbiri bilan ulovchi ko’plab simlar bu tarmoqning asosiy muammosiga aylanib bormoqda. Bu o’z navbatida simsiz texnologiyalarga o’tishga sabab tug’dirmoqda. Simsiz texnologiyalarning yakka tartibda foydalanuvchilari soni salmoqli bo’lsada tezkor o’sib boruvchi segmenti - bu uning korporativ foydalanuvchilari hisoblanadi. Ma’lumotlarni simsiz uzatish muhim strategik vosita hisoblanib korxonada unumdorlikni oshishi (hodimlar korporativ axborotlarga doimiy va tezkor ega bo’ladilar, ular yangiliklardan tezkor boxabar bo’ladilar) ni ta’minlaydi, mijozlarga xizmat ko’rsatish sifatini oshiradi (bir vaqtning o’zida ularning shikoyatlarini va xohishlarini qabul qilish hamda bir vaqtning o’zida sezish mumkin), raqiblarga nisbatan ustunlikni yaratadi (axborotlarni almashish va qaror qabul qilish tezliklarini oshishi). Bir so’z bilan simsiz texnologiyalarni kelajak texnologiyalari deb aytishimiz mumkin. Wi-Fi TEXNOLOGIYaSI Wi-Fi texnologiyasi hozirgi kunga kelib kompyuter olamida eng perspektiv kompyuter tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Wi-Fi (Wireless Fidelity) — ingliz tili so’zlaridan tashkil topgan bo’lib, «simsiz bog’lanish» ma’nosini anglatadi. Wi-Fi texnologiyasi raqamli ma’lumotlarni radiokanallar orqali jo’natish turlaridan biridir. Ushbu texnologiya yaratilishida avvalo korporativ foydalanuvchilar uchun mo’ljallangan bo’lib, kabelli tarmoqni o’rnini egallashi bashorat qilingandi. Bizga ma’lumki kabelli tarmoqli kompyuter tarmog’ini yaratish uchun bir necha ming kabel tarmog’ini qo’lda o’rnatish hamda maxsus tarmoq topologiyasini o’rnatish talab qilinadi. Wi-Fi radiochastotalarning qisqartirilgan boshqaruv chastotalarida ishlovchi simsiz ma’lumot almashinish standartlashtirilgan texnologiyasi. Odatda Wi-Fi tarmog’i orqali WLAN(Wireless Local Area Network — Simsiz Lokal Tarmoq) tarmoqlar yaratiladi. Ushbu tarmoqda yuqori radioto’lqinlar orqali aloqa tashkil qilinuvchi hamda ma’lumot almashinishini ko’rish mumkin bo’ladi. Bu tizim kabelli tarmoqni kengayishi yoki unga alternativ sifatida bitta ofis, butun bir bino yoki bir maydon territoriyasida ishlatiladi. Wi-Fi texnologiyasi minglab kabel tarmog’ini tushirish kabi mablag’li jarayon uchun mablag’laringizni tejash bilan birga, o’rnatishni oddiyligi esa murakkab texnik o’rnatish jarayonlariga vaqtni iqtisod qilinishini bu tarmoqni boshqa tarmoqlardan ustun qilib qo’yadi. Simsiz tarmoqlar radiochastotalardan foydalanishiga sabab radioto’lqinlar bino yoki umuman ofislardagi devor yoki shunga o’xshagan to’siqlardan ham o’tib ketaveradi va umuman hech narsa unga to’siq bo’la olmaydi(masofadan tashqari albatta!). Simsiz tarmoqlar o’z-o’zidan kabelli tarmoqlardan ishonchliroq hisoblanadi. Ko’pchilik WLAN tarmoqlarini diapazoni yoki qoplash maydoni 160 metrni tashkil qiladi, bu albatta uning yo’lidagi to’siqlarning qanaqaligiga va qanchaligiga bog’liq bo’ladi. Ushbu tarmoqni ishlash tezligi kabelli tarmoq bilan tenglashashi ham mumkin va undan bir necha barobar yuqori ham bo’lishi mumkin. Bu albatta qaysi standartidan foydalanishga ham bo’gliq bo’ladi. 1-rasm. Wi-Fi aloqa tarmog’i Xuddi oddiy tarmoqlar kabi WLAN tarmog’ida ham ma’lumotlarning o’tkazuvchanlik qobiliyati uning topologiyasidan, yuklanishidan, yuklanish nuqtasining masofasiga va shu kabi parametrlarga bog’liq bo’ladi. Ushbu tarmoqni eng qulay tomonlaridan birinchisi uni oson o’rnatilishida bo’lsa ikkinchisi esa WiFi tarmog’ini kengaytirishdagi muammolarni umuman yo’qligi yoki boshqacha qilib aytganda ushbu tarmoq kengayishi oson bo’lgan eng sodda tarmoq hisoblanadi desam mubolag’a bo’lmasa kerak. Ushbu WLAN tarmo’gini kengaytirish uchun esa amaliy jihatdan yondoshib qaraganda yangi ulanish nuqtalarini yaratishning o’zigina kifoya. Wi-Fi qurilmasini yoki razvyortkasini sotib olayotgan foydalanuvchi o’zini bemalol quyidagi imkoniyatlarni ega deb hisoblashi mumkin: 1. Ko’p funksional multiservisli simsiz aloqa bilan birgalikda qo’shimcha qurilmalar bilan ishlovchi maxsus qurilma 2. Yuqori tezlikda uzoq masofalarga ma’lumot almashinish imkoniyatiga ega bo’lasiz 3. Tarmoqni kengaytirish uchun deyarli hech qanday ishni amalga oshirishni keragi yo’q:yangi foydalanuvchi tarmoqqa ulanish uchun tarmoqqa ulanish parolini bilishi buning uchun yetarli hisoblanadi. 4.Ushbu foydalanuvchi internet texnologiyalari hamda telekommunikatsiya sohalarining eng oxirgi yutuqlaridan foydalanayotgan bo’ladi. Quyidagi rasmda Wi-Fi tarmog’iga ulanish qurilmalari keltirilgan. 2-rasm. Wi-Fi tarmog’iga ulanish qurilmalari Wi-Fi simsiz aloqa tarmog’ining keyingi avlodi Li-Fi deb nomlandi. Yaqinda olimlar ma’lumotlarni o’tkazish uchun mo’ljallangan mutlaq yangi texnologiya ustida ishlashni boshlab yuborishgan edi. Bu simsiz interfeys bo’lib, uning yordamida oddiy yoritguvchi asboblardan foydalangan holda nurlanish maromini buzmay, osongina va tezkorlik bilan ma’lumotlarni o’tkazish mumkin. Buning uchun insonning ko’ziga ta’siri judayam kam bo’lgan yorug’lik diodlarining intensivligini tezda va yuqori aniqlikda o’zgartira olish qobiliyatiga ega texnologiyalardan foydalaniladi. Wi-Fi texnologiyasining ushbu analogi Li-Fi (inglizcha, light – yorug’lik so’zidan olingan) deb nomlanadigan bo’ldi. Ma’lumotlarni o’tkazishda yorug’likdan foydalanish g’oyasi yaqinda paydo bo’lgan emas, bunday g’oya bir asr avval ham mavjud bo’lgan. Ilk marta simsiz telefon qo’ng’irog’ini amalga oshirgan shaxs Aleksandr Bell bo’lib, bu voqea 1880-yilda yuz bergan. Bell buni o’zining “Fotofon” deb nomlangan kashfiyoti yordamida amalga oshirgan. Yorug’lik yordamida ma’lumotlarni o’tkazishga bo’lgan ilmiy va tijoriy qiziqishlar, asosan, so’nggi yillarda kuchayib ketdi. Tan olish kerakki, bugungi kunda Wi-Fi texnologiyasi shunday ommalashib ketdiki, hozirda undan hatto samolyotlarda, avtobuslarda, muzlatgich va sovutgichlarda, umuman olganda, deyarli barcha turdagi elektronika vositalarida foydalanish mumkin. Biroq, ushbu texnologiya orqali ma’lumotlarni o’tkazish uchun mo’ljallangan kirish nuqtalari (access point) va unga bog’lanuvchi simsiz qurilmalarning ishlashi bir-biriga halaqit berib qolishi mumkin. Bu esa simsiz tarmoqning o’tkazish imkoniyatini pasaytiradi, natijada kishilarda ma’lumotlarni o’tkazishning muqobil variantlarini ishlab chiqish ehtiyoji paydo bo’ldi. Garald Xaas – Edinburg universiteti professori ilk Li-Fi timsolini namoyish qildi. U o’tkazgan tajribada ma’lumotlarni o’tkazish tezligi 10 Mbit/s gacha yetdi. Biroq, professor Xaas interfeys tezligini 100 Mbit/s gacha yetkazishni rejalashtirmoqda. Yorug’lik orqali ma’lumotlarni o’tkazish texnologiyasiga ko’pchilikning qiziqishi baland, chunki unda hech qanday radioto’lqinlarsiz ma’lumotlarni simsiz tarmoqda o’tkazish mumkin. Bundan tashqari, neft platformalarida, suv ostida, navigatsiya qurilmalari ishlaydigan samolyotlarda radioto’lqinlardan foydalanish ko’pincha ish faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. WI-MAX TEXNOLOGIYASI: GLOBAL TARMOQQA CHIQISHNING EVOLYUTSIYASI So’nggi yillarda tarmoq texnologiyalarining rivojlanishi personal kompyuterlarning yagona tarmoqqa ulash, hamda umumjahon Internet tarmog’iga chiqish imkoniyati usullarini oshirib yubordi. Hozirgi kunda deyarli barcha turdagi kompyuterlarda tarmoqqa ulanish yohud internetga chqish imkoniyati mavjud. Keling ana shu hozirgi kunda deyarli barcha foydalanuvchilar foydalana olishi mumkin bo’lgan tarmoqqa ulanish usullarini biroz ko’rib chiqamiz. 1. Dial-Up. Telefon liniyasi orqali kommutatsiyalangan ulanish. Ushbu texnologiya ulanishdagi oddiylik sababli yaratilganidan buyon ishlatilib kelinmoqda. Ikki modem bir-biri bilan telefon liniyasini ishlatgan holda aloqa o’rnatadi. Oddiy holda ulanish birga-bir amalga oshiriladi hamda ma’lumot uzatish uchun barcha mavjud ovoz diapazoni chastotasidan foydalanadi. Lekin ushbu texnologiyaning ko’pgina kamchiliklari mavjud. Masalan: ma’lumot uzatishdagi past tezlik, tashqi ta’sir tufayli yuborilayotgan paketlarning qismi yo’qolish extimoli, ulanishning uzilib qolish extimoli hamda ulanish davrida telefon liniyasining butunlay band bo’lishi. 2. Keng polosali ma’lumot uzatish texnologiyasi xDSL. Ushbu texnologiya statsionar obyektlar uchun juda ham maqbuldir. Mavjud telefon tarmog’idan foydalangan holda bemalol ushbu texnologiya orqali yuqori tezlikka ega bo’lish mumkin, lekin liniyalar mavjud bo’lmasachi? Yangi liniyasini foydalanuvchi manziligacha olib borish, juda ham qimmatga tushishi aniq. Uning ustiga ushbu texnologiyani har bir yangi foydalanuvchiga o’rnatish uchun ham foydalanuvchi ham uzatuvchi liniyasi tomonda ma’lum o’rnatish va tuzatishlar amalga oshirilishi lozim. 3. Ethernet texnologiyasi. Lokal tarmoq texnologiyasining eng keng tarqalgan turi bo’lib, 10 Mbit/s, 100 Mbit/s (Fast Ethernet), 1 Gbit/s hattoki 10 Gbit/s tezlik bilan ulanib turish imkoniyatiga egadir. Ethernet ning yutug’i tarmoq strukturasi tanlanishidagi qulayligidir. Ammo ushbu texnologiya kamchiligi, bu uning ma’lum masofadagina ishlay olishidir. Agarda vitaya para kabelini oladigan bo’lsak, u holda tarmoq masofasi 100 metrdan oshmasligi aniq. Uzaytirish uchun esa har 100 metrda qurilma qo’yishga to’g’ri keladi yoki optik toladan foydalanish zarur. Lekin qo’shni binolarni bir tarmoqda jamlash uchun bu juda qiyin hamda qimmatga tushishi mumkin. 4. Wi-Fi texnologiyasi orqali ma’lumot uzatish. Ushbu texnologiya Wi-Fi (802.11a/b/g/n standartida) ishlab, bino ichida 45 metr uzoqlikda, 100 metr ochiq joyda bemalol katta tezlikda stabil tarmoqqa ulanish imkonini beradi. Lekin katta hududda sifatli tezlikni ta’minlash uchun esa juda ham ko’p Wi-Fi nuqtalari o’rnatilishi lozim bo’ladi. Bu esa texnologiyaga bo’lgan harajatni oshishiga olib keladi. Muammolardan yana biri shuki, abonent, yani foydalanuvchini bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga ko’chganida, ma’lumot almashinish hamda ulanishda to’xtovlar vujudga kelishidir. Yuqorida ko’rib chiqilgan tarmoq texnologiyalari bugungi kunda qo’yilayotgan yuqori o’tkazuvchanlik, ishonchlilik hamda mobillik darajalarini o’zida qizman yohud to’liq aks ettira olgani bilan, narh bo’yicha bugungi operatorlarga to’g’ri kelmaydi. Aynan ushbu muammoni simsiz texnologiyaning yangi avlodi bo’lmish IEEE 802.16 standartli Wi-MAX (Worldwide Interoperability for Microwave Access) texnologiyasi hal qilishi mumkin. Wi-MAX texnologiyasini kengaytirish va rivojlantirish maqsadida 1999-yilda WiMAX-forumi ochildi va Wi-MAX texnologiyasiga quyidagi talablar qo’yildi: 1. Katta bo’lmagan hududlarga shu qatori ajratilgan rayonlar, chetki (chetlashtirilgan) obyektlar Wi-MAX texnologiyasi asosida kommunikatsiya va axborot xizmatlaridan foydalanishga ega bo’lishi, rivojlanayotgan davlatlardagi 1,5 million aholini shu hisob ichidan 100 ta odam ATs larga ulanmagan va yirik shaharlar bilan simli aloqa orqali axborot, ma’lumot almashish sharoitiga ega bo’lmagan aholini kommunikatsiya va axborot xizmatlaridan foydalanish imkoniyatini yaratish. 2. Wi-MAX texnologiyasi orqali yer kurrasidagi aholining teng yarmini kommunikatsiya va axborot xizmatlaridan foydalanishga erishish. Wi-MAX texnologiyasining asosiy maqsadlaridan biri universal simsiz aloqa orqali katta hududlarga ishonchli, sifatli kommunikatsiya va axborot xizmatlaridan foydalanish sharoitini yaratish bo’ldi. Bu orqali Wi-MAX texnologiyasi quyidagi farqlarga ega bo’ldi: 1. Simli aloqa va yo’ldoshli aloqa tizimlaridagi servis-provayderlarga iqtisodiy tomondan effektivligini hal etish va bu orqali faqat potentsial abonentlarga erishibgina qolmay, balki bir joydan foydalanuvchi, (statsionar) abonentlar sonini oshirish bilan birga ularga kommunikatsiya va axborot xizmatlaridan foydalanishni sifatli yo’lga qo’yish. 2. Simsiz aloqa tizimlari boshqa simli texnologiyalar bilan moslashuvchanligi. Bu orqali simsiz aloqa maydonini kengaytirish (masshtablashtirish) imkoniyati paydo bo’ladi. 3. O’rnatish, ulanish sodda arxitekturasi bu orqali unga ketadigan xarajatlarni kamaytirilishiga olib keladi. 4. Radioaloqa tizimlarida aloqa qamrab olish hududi uzoqligi muhim hisoblanadi. Hozirgi davrda yuqori maydonlarga mo’ljallangan ko’p simsiz aloqa tarmoqlarida obyekt va tarmoq oralig’ida to’g’ridan-to’g’ri ko’rinishga ega bo’lishi kerak. 5. Wi-MAX texnologiyasi tarkibida IP protokollari bo’lganligi sababli lokal va korporativ tarmoqlarda qo’llanilishi mumkin. Wi-MAX texnologiyasi imkoniyatlari: Wi-MAX texnologiyasi har qanday, shu jumladan zich shahar imoratlari sharoitlarida ishlashga, aloqa yuqori sifati va malumotlar uzatish katta tezligini ta’minlashga imkon beradi. Wi-MAX texnologiyasidan simsiz ulanish nuqtalarini tashkil qilib, kompaniyalar bo’limlari o’rtasida tarmoqni tashkil qilib va ilgari ananaviy texnologiyalar sababli imkoni bo’lmagan boshqa masalalarni hal etib “oxirgi nuqta” keng polosali ulanishlarni yaratish uchun foydalanish mumkin. Wi-MAX texnologiyasi yuqori tezliklarda Internetga ulanishni, Wi-Fi tarmoqlariga qaraganda keng zonalarni qoplash va ishonchlilikni ta’minlashga imkon beradi. Wi-MAX texnologiyasi -bu butun shahar hududida tashkil qilinadigan keng polosali simsiz ulanish tarmog’i, resiverdan baza stantsiyasigacha masofa esa kilometrlar bilan o’lchanadi. Wi-MAX qayd etilgan, mobil va harakatdagi ulanish senariylarini ta’minlaydi. Aloqa bilan ta’minlash masofasi-60 km, ulanish tezligi — 60 Mbit/s gacha. Wi-MAX texnologiyasi ishlash prinsiplari: Wi-MAX sistemasi ikki asosiy qismdan iborat. 1. Wi-MAX baza stansiyasi (yuqori qavatli binolar yohud maxsus ustinga o’rnatilishi mumkin). 2. Wi-MAX qabul qilgich (qabul qilgichli antenna, PC card yoki tashqi kartalar form faktori asosida). Baza stansiyasi va qabul qiluvchi abonent antennasi bog’lanishi uchun o’ta yuqori chastota diapazonidan(O’YuCh) foydalaniladi. 2-11 GHz. Bu bog’lanish agar ideal darajada bo’lsa, unda ma’lumot uzatish tezligi 20 Mbit/s gacha bo’ladi. Bu bog’lanish abonent va server orasida to’g’ridan-to’g’ri ko’rinish talab etmaydi. Shuni yodda tutish lozimki, Wi-MAX texnologiyasi nafaqat «oxirgi nuqta» («so’nggi mil»), balki regional tarmoqlar (ofis hamda rayonlar)ni bir biri bilan bog’lashda bemalol qo’llash mumkin. Qo’shni baza stansiyalari bilan O’YCh (o’ta yuqori chastota 10-66 GHz) to’g’ridan-to’g’ri radioaloqa rejimida doimiy bog’lanish o’rnatiladi. Bunday bog’lanishlar 120 Mb/s tezlikda ma’lumot almashish imkonini beradi. Albatta baza stansiyalarining to’g’ridan to’g’ri ko’rish orqaligina bir biri bilan ma’lumot almashinishi bu Wi-MAX ning minus tomoni. Lekin yuqori qavatli binolarda joy olgan baza stansiyalariga nima ham yuqorida bir-biri bilan bog’lanishga orada to’siq bo’la olardi. 3-rasm. Wi-MAX stansiyalararo aloqa tarmog’i Wi-MAX ning ishlash rejimlari: Fixed Wi-MAX — fiksirlashgan kirish. Nomadic Wi-MAX — seansli kirish. Portable Wi-MAX — qaytadan joylashtirish rejimi bo’yicha kirish. Mobile Wi-MAX — mobillashgan kirish. Fixed Wi-MAX. Fiksatsiyalangan aloqa 10-66 GHz chastota diapazonini ishlatadi. Ushbu chastotali diapason kuchli so’nish tufayli uzatuvchi hamda qabul qilgichlarning to’g’ridan to’g’ri bir biriga ko’rish orqali signal uzatishni talab etadi. Boshqa tomondan esa ushbu chastotali diapazon radioaloqadagi eng asosiy muammo bo’lmish signalning ko’pnurli tarqalishini oldini oladi va signal uzatish tezligini 120 Mbit/s gacha ko’tarilishiga olib keladi. Nomadic Wi-MAX. Seansli aloqa orqali foydalanuvchi bemalol joydan joyga ko’chib yurishi hamda aloqaning uzilgan joyidan ulanib, foydalanishda davom etishi mumkin. Portable Wi-MAX. Portable rejimida foydalanuvchining baza stansiyalar aro aloqani uzmagan holda avtomatik ravishda ulanishi imkoni mavjud. Lekin ushbu rejimda foydalanuvchining joydan-joyga ko’chish tezligi 40 km/soat dan oshmasligi lozim. To’g’ri, ushbu rejimdan shaxarda foydalanish mumkin, lekin avtomobillarda foydalanish biroz muammoni tug’diradi. Mobile Wi-MAX. 802.16e-2005 standartida ishlab chiqilgan bo’lib, foydalanuvchining joydan-joyga ko’chib yurish tezligini maksimal 120 km/soatgacha bo’lganda sifatli aloqani taminlay oladi. Mobile rejimning yutuqlarini quyidagi keltirilganlar orqali sanab o’tishimiz mumkin. ¾ Ko’p nurlanishli tarqalishdan ishonchli himoyalanganligi. ¾ Yuqori o’tkazuvchanlik qobiliyati. ¾ TDD (Time Division Duplex) texnologiyasi bilan ta’minlanganligi, bu texnologiya orqali assimetrik trafiklarni qayta ishlashga va antennalarning ishlashi qiyin bo’lgan kanallarni normallashtiradi. ¾ H-ARQ (Hybrid-Automatic Repeat Request) texnologiyasi bilan ta’minlanganligi, bu texnologiya abonent serverdan boshqa serverga o’tish paytida aloqani uzmasdan ishonchliligini ta’minlaydi. ¾ HHO(Network-Optimized Hard Handoff) texnologiyasi bilan ta’minlanganligi, bu texnologiya orqali 50 ms ichida abonent va server orasida ishonchli va uzviy aloqani ta’minlaydi va boshqa texnologiyalar bilan ta’minlangan. Bir so’z bilan aytganda, bu rejim ishonchli va mustahkam aniq aloqani ta’minlashga ega. Hozirgi paytda simsiz aloqaning qurilish texnologiyasi soddaligi va tizimlararo ma’lumot almashish qulayligi, har qanday ob-havo sharoitida aloqani uzatish bir xilligi va simli aloqa liniyalari texnologiyalari orqali (bog’langan holda) qulay aloqa qilishi orqali samaraliligi oshishi kabilar qulaylik yaratmoqda. Wi-MAX texnologiyasi orqali qo’shimcha xizmatlar yaratish (Internet tizimga ulanish qulayligi va yuqori tezlikda ma’lumot almashishi) va ularni ishonchli ishlatilishi texnologiyaning ustuvorligini ko’rsatmoqda. Wi-BRO (WIRELESS BROADBAND): 802.16 d/e NING SIMULYaTsION MODELI Telekommunikatsiya sohasidagi dunyo olimlari simsiz aloqa texnologiyalarini rivojlantirish maqsadida ko’plab ilmiy izlanishlar olib borishmoqda. Buning natijasida yangi texnologiyalar paydo bo’lmoqda. Simsiz aloqa tizimlari rivojlanishi natijasida foydalanuvchilar uchun keng va qulay imkoniyatlar paydo bo’ldi. Ular mobil telefon apparati yoki simsiz aloqa vositasi yordamida internet tarmog’iga katta tezlikda ulanish, fayl va turli ko’rinishdagi axborotlarni uzatish tarmog’i orqali uzatib qabul qilish kabi xizmatlar turidan foydalanish uchun etarlicha imkoniyatlarga ega bo’ldilar. Zamonaviy simsiz aloqa texnologiyalariga Wi-Fi, Wi-Max va Wi-Bro misol qilib ko’rsatish mumkin. Bu texnologiyalardan ko’pgina davlatlarda keng foydalanilmoqda. O’zbekistonda ham bu borada ko’pgina ishlar amalga oshirilib, foydalanuvchilar tomonidan katta qiziqishlar yuzaga kelishiga sabab bo’linmoqda. Mamlakatimizdagi aloqa sohasida faoliyat yuritadigan kompaniyalar, qo’shma korxonalar va internet servis provayderlar, jumladan, Huawei Technologies Co Ltd., East Telecom, Sharq Telecom, MaxLine kabilar simsiz aloqa texnologiyasini telematika xizmatlaridan foydalanishga joriy qildilar. Simsiz aloqa texnologiyasining eng so’nggi avlodi IEEE 802.16 d/e standarti bo’lib, unga Wi-Bro, ya’ni “keng yo’lakli simsiz aloqa” deb nom berildi. Uni WiFi, Wi-Max larning takomillashgan versiyasi deb hisoblash mumkin. Wi-Bro texnologiyasini ilk bora 2005 yil Koreyada Samsung Electronics kompaniyasi foydalanishga taqdim etdi. Koreya bu texnologiya bo’yicha eng etakchi davlat hisoblanadi. 2007 yilning avgustida Toshkentda bo’lib o’tgan “IT” forumda koreys mutaxassislari bu texnologiyani O’zbekistonda ham joriy etish taklifi bilan chiqdi. Hozirgi kunda davlatimizda bu texnologiyani joriy qilishning texnikekspluatatsion, moliyaviy, unga bo’lgan talab va taklif va shu kabi boshqa jihatlarini o’rganib chiqilmoqda. Tez orada bu texnologiyani tarmoqlarimizga joriy qilish ham amalga oshish bo’sag’asida turibdi. Aynan shularni e’tiborga olib, bizning mutaxassislarimiz o’z nazariy va amaliy bilimlarimizni bu texnologiyaning rivoji va O’zbekistonda qo’llanilishi uchun sarf qilish maqsadida loyihalar ustida izlanishlar olib bormoqdamiz. Chet el mutaxassislarining ilmiy ishlarini o’rganib, o’zimizning loyihalarimizni takomillashtirish oldimizga qo’yilgan dolzarb vazifalarimizdan biridir. Ular ushbu ishda Wi-Bro texnologiyasi asosida qurilgan aloqa tizimining tashkil etuvchi komponentlaridan foydalanish, uning muhim jihatlarini o’rganish uchun imitatsion modellashtirish dasturi yordamida uning muhim masalalari, MAS sathining samarali o’tkazuvchanligi, resurslardan foydalanish samaradorligi, QoS ta’minoti kabilarning simulyasiyasini ko’rib chiqdilar. IEEE 802.16 d/e standartiga asosan keng yo’lakli simsiz ulanish tizimi BWA (Broadband Wireless Access) ning fizik PHY va MAS sathlari mavjud bo’lib, ularni bazaviy va abonent stantsiya (B&SS- Base&Subscriber Station)sifatida ifodalash mumkin. Ushbu texnologiyaning afzalligi shundaki, olis masofadagi foydalanuvchilar osongina yuqori tezlikli keng yo’lakli simsiz aloqa xizmatlaridan foydalanish muhitiga osongina ulanish, kirish imkoniyatiga ega ekanligidadir. Bu mavjud bo’lgan simli va sun’iy yo’ldoshli aloqa tizimlariga qaraganda moliyaviy jihatdan archa arzondir. Bundan tashqari 802.16 standarti 802.11 standartiga qaraganda bir necha foydalanuvchilarga bir vaqtning o’zida WWW muhitiga kirish imkoniyatini beradi. Shuningdek 802.16 standarti nafaqat fiksirlangan BWA (802.16 d) tizimlari uchun, balki mobil BWA (802.16 e) tizimlari uchun ham mo’ljallangan. Wi-Bro va boshqa simsiz aloqa texnologiyalari ma’lum bir chastota diapozonida ishlaydi. Radio kanallar uchun chastota diapozonlarini ajratib berish aloqa sohasiga mutasaddi korxonalar va elektromagnit moslashuv markazi bilan kelishilgan holda amalga oshiriladi. Wi-Bro tizimi (Wi-Bro texnologiyasi asosida qurilgan) uchun 100 MHz chastota diapozoni etarli hisoblanadi. Bu boshqa mobil aloqa tizim chastota diapozoniga (GSM 1800, 1900 MHz; CDMA 450, 900 MHz ) qaraganda deyarli 18-19 barobar kichikdir. Demak, bu tizimning inson salomatligiga zarari ancha kamdir. Wi-Bro tizimida ham aloqani taxminlovchi radio kanallar mavjud. Ular uplink (UL – BSdan SSga signallarni uzatuvchi radiokanal) va downlink (DL – SSdan BSga signallarni uzatuvchi radiokanal) deb nomlanuvchi fiksirlangan vaqt oralig’lariga bo’linadi va ular “freym” deb ataladi. 802.16 standartiga asosan freymlarni vaqt bo’yicha taqsimlash orqali dupleks (TDD – Time Division Duplex) kanallar hosil qilinadi. Wi-Bro tizimida radiokanallarni ortogonal chastota bo’yicha taqsimlashli ko’p kirishli (OFDMA – Orthogonal Frequency Division Multiple Access) TDD ishlatiladi. OFDMA TDD asosida hosil qilingan freymning 5 msek teng bo’lib, ular “simvol” deb nomlanuvchi aniq vaqt oralig’idagi mantiqiy birliklar ketma-ketligidan iborat. Freymning strukturasiga e’tibor beradigan bo’lsak, 27 ta simvol DL, 15 ta simvol UL uchun ajratilgan. Uning tuzulishi quyidagi rasmda keltirilgan: 4-rasm. Wi-Bro OFDMA TDD freym strukturasi Bu erda MAP – freymning boshqaruvchi qismi bo’lib, u o’z navbatida DL va UL pulsatsiya oqimlarini boshqaruvchilaridan iborat. Freym 16 ta radiokanallardan iborat bo’lib, bu kanallarda uzatiluvchi va qabul qilinuvchi axborot oqimlari joylashtiriladi. SS dan BS orqali ma’lumotlar kontenti manbaiga (DTG – Dinamic Traffic Generator) so’rov paketlari jo’natiladi. O’z navbatida DTG ham SS ga tasdiq paketini yuboradi va ma’lumotlar almashunivi amalga oshiriladi. O’rganilayotgan loyihada foydalanuvchilar quyidagi tur ilovalardan foydalanadi: VoIP (Voice over IP) – tovush ma’lumotlari Video streaming – video ma’lumotlar HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) – internet xizmati FTP (File Transfer Protocol) – fayllar almashinuvi
SIMSIZ ALOQA TARMOQLAR WLAN(WI-FI) FOYDALANISH
KO’NIKMALARI
N. E. DUISENOV
ABSTRACT: Hozirgi kunda axborot texnologiyalari jadal tarzda rivojlanib
borayotgan bir vaqtda aloqa, axborot almashinuvi ham juda katta tezlik bilan
rivojlanib bormoqda. Aloqalarning qulayligi oshirishda aloqa vositalarini ham
o’rni beqiyosdir. Chunki aloqaning sifatliligi aloqa vositalariga chambarchas
bog’liq. Dastlab aloqalarni faqat sim ulagichlar orqali amalga oshirilar edi.
Ushbu simlar foydalanuvchilarni aloqa markazlari orqali bir-biri bilan bo’glagan
va shu tariqa shaxarlar, davlatlar orasida aloqa o’rnatilgan. Hozirgi kunda
bunday simlarni zamonaviy ko’rishdagi maxsulotlaridan foydalaniladi. Bularga
misol qilib optik tolali simlarni keltiramiz. Bu bir qancha qulayliklarga ega.
Lekin shunday tolali aloqalar ham zamon talablariga javob bera olmayapti.
Chunki bu sim orqali aloqasining o’ziga bog’liq bir qancha noqulayliklari bor.
Bularga misol keltirsak, bu simlarni qandaydir aloqa markazlarigacha tortib olib
borish, simlarni joylashtirishdagi noqulayliklar va hokazo.
2
Bundan tashqari simlarni tayyorlash uchun ham xom ashyolar sarf bo’lishi
kabi moliyaviy noqulayliklari mavjud. Shunday noqulayliklar va moliyaviy
zararlardan qochgan holda yangi zamonaviy aloqa simsiz aloqalar ishlab
chiqildi. Bunga misollar keltirsak, birinchi navbatda mobil aloqa va eng qulay
aloqalardan biri hisoblanayotgan simsiz aloqa tizimidir. Simsiz aloqaga Wi-Fi,
Wi-MAX, Wi-Bro va shunga o’xshash bir qator aloqa texnologiyalar kiradi.
SIMSIZ LOKAL TARMOQ TEXNOLOGIYALARI: O’TMISh VA
KELAJAK
Axborot uzatishning simsiz texnologiyalari tarixi XIX asrning oxiriga kelib
birinchi radiosignal uzatilishi bilan boshlangan va XX asrning 20-yillarida
amplituda modulyatsiyali radio qabul qilgichlar paydo bo’lishi bu
texnologiyalarni rivojlanish jarayonlariga katta ta’sir ko’rsatdi. 1970-yillarga
kelib tovushni radioto’lqinlar orqali uzatuvchi birinchi simsiz radiotelefonlar
yaratildi. Dastlab bular analog tarmoqlarda ishlagan bo’lsa, 80-yillar boshida
raqamli standartlarga o’tish boshlanganligini anglatuvchi, spektrni yaxshi
taqsimlashini, eng yaxshisifatli signalni va eng yaxshi xavfsizlikni ta’minlovchi
GSM standarti ishlab chiqildi. XX asrning 90-yillarida simsiz tarmoqlar holatini
mustahkamlash jarayonlari yuz berishi, bu texnologiyalarni jadallik bilan
rivojlanishiga olib keldi. Bugungi kunda simsiz texnologiyalar kundalik
hayotimizga mustahkam joylashib bormoqda, yuqori tezlikni ta’minlash bilan
3
birga ular yangi qurilma va xizmatlarni taqdim etmoqda. Yangi CDMA (Code
Division Multiple Access - kanallarni kodli taqsimlash texnologiyasi), GSM
(Global Systems for Mobile Communications- mobil aloqa tarmoqlarining
global tizimi), TDMA (Time Division Multiple Access-kanallarni vaqt orqali
taqsimlash texnologiyasi), 802.11, WAP (Wireless Application Protocol-simsiz
texnologiyalar protokoli), 3G va 4G (uchinchi va to’rtinchi avlod
texnologiyalari), GPRS (General Packet Radio Service, ma’lumotlarni paketlab
uzatish xizmati), Bluetooth (o’rta va qisqa masofa tarmog’i), EDGE
(Enhanced
Data Rates for GSM Evolution, takomillashtirilgan GSM tarmoq) va shu
kabi
texnologiyalarning xilma-xilligi bu sohada tub burilish boshlanayotganini
anglatib turibdi. Simsiz lokal tarmoqlar (WLAN) hamda o’rta va qisqa masofa
tarmoq (Bluetooth) larning rivojlanishi juda istiqbollidir. Simsiz lokal tarmoqlar
aeroportlar, universitet va institutlar, mehmonxonalar, restoranlar, korxona
va
tashkilotlar tarmoqlarida ko’plab qo’llanilmoqda. Simsiz tarmoqlarni
standartlarini ishlab chiqish 1990 yilda butunjahon IEEE (Elektr va elektronika
bo’yicha muhandislar instituti) tashkiloti tomonidan 802.11 komiteti tashkil
etilishi bilan boshlangan. Butunjahon o’rgimchak to’ri va bu tarmoqda simsiz
qurilmalar yordamida ishlash g’oyasi simsiz texnologiyalarning rivojlanish
jarayonlariga muhim turtki vazifasini o’tadi. 90-yillar oxiriga kelib
foydalanuvchilarga WAP-xizmati taqdim etildi. Shuni ta’kidlash kerakki
boshida bu xizmat ko’pchilikda uncha qiziqish uyg’onmadi. WAP-xizmati
asosiy axborot xizmatlari sifatida - yangiliklar, ob-qavo, kundalik va
boshqa xizmatlar to’plamini taqdim etgan edi. Shuningdek, Bluetooth va
WLAN dan ham ushbu aloqa vositalarining qiymati yuqoriligi bois juda kam
miqdorda foydalanishgan. Lekin narxlarning tushishi ushbu vositalarga bo’lgan
talab va qiziqishni ortishiga sabab bo’ldi. XXI asrning dastlabki o’n yilligi
o’rtalariga kelib simsiz Internet-servisi foydalanuvchilarining soni bir necha o’n
millionga etdi. Simsiz Internet-aloqasining paydo bo’lishi bilan birinchi o’rinda
4
uning xavfsizligini ta’minlash masalalari ko’tarildi. Simsiz tarmoqlardan
foydalanganda paydo bo’lgan asosiy muammolar sirasiga quyidagilarni keltirib
o’tish lozim - bu maxsus xizmat, tijorat tashkilotlari va xususiy tadbirkorlar
jo’natmalarini tutib qolish, kredit kartochkalar nomerlarini tutib qolish,
bog’lanish uchun to’lov vaqtini o’g’irlash, kommunikatsiya markazlari ishiga
xalal berish kabilardir. Bu muammolar aloqa standartlarini takomillashtirish
orqali hal etib borilmoqda.
Simsiz texnologiyalar taraqqiyotining ahamiyatli jihati shundaki, bu
texnologiyalardan uy sharoitidagi foydalanuvchilar qulay tarzda foydalana
olishlaridir. Uy tarmog’i qurilmalari sonining ortishi bilan ushbu qurilmalarni
birbiri bilan ulovchi ko’plab simlar bu tarmoqning asosiy muammosiga aylanib
bormoqda. Bu o’z navbatida simsiz texnologiyalarga o’tishga sabab
tug’dirmoqda. Simsiz texnologiyalarning yakka tartibda foydalanuvchilari soni
salmoqli bo’lsada tezkor o’sib boruvchi segmenti - bu uning korporativ
foydalanuvchilari hisoblanadi. Ma’lumotlarni simsiz uzatish muhim strategik
vosita hisoblanib korxonada unumdorlikni oshishi (hodimlar korporativ
axborotlarga doimiy va tezkor ega bo’ladilar, ular yangiliklardan tezkor boxabar
bo’ladilar) ni ta’minlaydi, mijozlarga xizmat ko’rsatish sifatini oshiradi (bir
5
vaqtning o’zida ularning shikoyatlarini va xohishlarini qabul qilish hamda bir
vaqtning o’zida sezish mumkin), raqiblarga nisbatan ustunlikni yaratadi
(axborotlarni almashish va qaror qabul qilish tezliklarini oshishi). Bir so’z bilan
simsiz texnologiyalarni kelajak texnologiyalari deb aytishimiz mumkin.
Wi-Fi. Wi-Fi texnologiyasi hozirgi kunga kelib kompyuter olamida eng
perspektiv kompyuter tarmoq tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Wi-Fi (Wireless
Fidelity) — ingliz tili so’zlaridan tashkil topgan bo’lib, «simsiz vafolik»
ma’nosini anglatadi. Wi-Fi texnologiyasi deb raqamli ma’lumotlarni
radiokanallar orqali jo’natish turlaridan biridir. Ushbu texnologiya yaratilishida
avvalo korporativ foydalanuvchilar uchun mo’ljallangan bo’lib, kabelli tarmoqni
o’rnini egallashi bashorat qilingandi. Bizga ma’lumki albatta kabelli tarmoqli
kompyuter tarmog’ini yaratish uchun bir necha ming kabel tarmog’ini qo’lda
o’rnatish hamda maxsus tarmoq topologiyasini o’rnatish talab qilinishini hamma
bilishligi aniq. Wi-Fi — radiochastotalarning qisqartirilgan boshqaruv
chastotalarida ishlovchi simsiz ma’lumot almashinish standartlashtirilgan
6
texnologiyasi. Odatda Wi-Fi tarmog’i orqali WLAN(Wireless Local Area
Network — Simsiz Lokal Tarmoq) tarmoqlar yaratiladi. Ushbu tarmoqda albatta
yuqori radioto’lqinlar orqali aloqa tashkil qilinuvchi hamda ma’lumot
almashinishini ko’rish mumkin bo’ladi. Bu tizim kabelli tarmoqni kengayishi
yoki unga alternativ sifatida bitta ofis, butun bir bino yoki bir maydon
territoriyasida ishlatiladi. Wi-Fi texnologiyasi minglab kabel tarmog’ini
tushirish kabi mablag’li jarayon uchun mablag’laringizni tejash bilan birga,
o’rnatishni oddiyligi esa murakkab texnik o’rnatish jarayonlariga vaqtni iqtisod
qilinishini bu tarmoqni boshqa tarmoqlardan ustun qilib qo’yadi. Simsiz
tarmoqlar radiochastotalardan foydalanishiga sabab radioto’lqinlar bino yoki
umuman ofislardagi devor yoki shunga o’xshagan to’siqlardan ham o’tib
ketaveradi va umuman hech narsa unga to’siq bo’la olmaydi(masofadan tashqari
albatta!). Simsiz tarmoqlar o’z-o’zidan kabelli tarmoqlardan ishonchliroq
hisoblanadi. Ko’pchilik WLAN tarmoqlarini diapazoni yoki qoplash maydoni
160 metrni tashkil qiladi, bu albatta uning yo’lidagi to’siqlarning qanaqaligiga
va qanchaligiga bog’liq bo’ladi. Ushbu tarmoqni ishlash tezligi kabelli tarmoq
bilan tenglashashi ham mumkin va undan bir necha barobar yuqori ham bo’lishi
mumkin.
WI-FI TEXNOLOGIYASI
Wi-Fi texnologiyasi hozirgi kunga kelib kompyuter olamida eng perspektiv
kompyuter tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Wi-Fi (Wireless Fidelity) —
ingliz tili so’zlaridan tashkil topgan bo’lib, «simsiz bog’lanish» ma’nosini
anglatadi. Wi-Fi texnologiyasi raqamli ma’lumotlarni radiokanallar orqali
jo’natish turlaridan biridir. Ushbu texnologiya yaratilishida avvalo korporativ
foydalanuvchilar uchun mo’ljallangan bo’lib, kabelli tarmoqni o’rnini egallashi
bashorat qilingandi. Bizga ma’lumki kabelli tarmoqli kompyuter tarmog’ini
yaratish uchun bir necha ming kabel tarmog’ini qo’lda o’rnatish hamda maxsus
tarmoq topologiyasini o’rnatish talab qilinadi. Wi-Fi radiochastotalarning
qisqartirilgan boshqaruv chastotalarida ishlovchi simsiz ma’lumot almashinish
standartlashtirilgan texnologiyasi. Odatda Wi-Fi tarmog’i orqali
7
WLAN(Wireless Local Area Network — Simsiz Lokal Tarmoq) tarmoqlar
yaratiladi. Ushbu tarmoqda yuqori radioto’lqinlar orqali aloqa tashkil qilinuvchi
hamda ma’lumot almashinishini ko’rish mumkin bo’ladi. Bu tizim kabelli
tarmoqni kengayishi yoki unga alternativ sifatida bitta ofis, butun bir
bino yoki bir maydon territoriyasida ishlatiladi. Wi-Fi texnologiyasi
minglab kabel tarmog’ini tushirish kabi mablag’li jarayon uchun
mablag’laringizni tejash bilan birga, o’rnatishni oddiyligi esa murakkab texnik
o’rnatish jarayonlariga vaqtni iqtisod qilinishini bu tarmoqni boshqa
tarmoqlardan ustun qilib qo’yadi. Simsiz tarmoqlar radiochastotalardan
foydalanishiga sabab radioto’lqinlar bino yoki umuman ofislardagi devor yoki
shunga o’xshagan to’siqlardan ham o’tib
ketaveradi va umuman hech narsa unga to’siq bo’la olmaydi(masofadan
tashqari
albatta!). Simsiz tarmoqlar o’z-o’zidan kabelli tarmoqlardan ishonchliroq
hisoblanadi. Ko’pchilik WLAN tarmoqlarini diapazoni yoki qoplash
maydoni 160 metrni tashkil qiladi, bu albatta uning yo’lidagi to’siqlarning
qanaqaligiga va qanchaligiga bog’liq bo’ladi. Ushbu tarmoqni ishlash tezligi
kabelli tarmoq bilan tenglashashi ham mumkin va undan bir necha barobar
yuqori ham bo’lishi
mumkin. Bu albatta qaysi standartidan foydalanishga ham bo’gliq bo’ladi.
1-rasm. Wi-Fi aloqa tarmog’i Xuddi oddiy tarmoqlar kabi WLAN
tarmog’ida ham ma’lumotlarning o’tkazuvchanlik qobiliyati uning
topologiyasidan, yuklanishidan, yuklanish nuqtasining masofasiga va shu kabi
parametrlarga bog’liq bo’ladi. Ushbu tarmoqni eng qulay tomonlaridan
birinchisi uni oson o’rnatilishida bo’lsa ikkinchisi esa Wi-Fi tarmog’ini
kengaytirishdagi muammolarni umuman yo’qligi yoki boshqacha qilib aytganda
ushbu tarmoq kengayishi oson bo’lgan eng sodda tarmoq hisoblanadi desam
mubolag’a bo’lmasa kerak. Ushbu WLAN tarmo’gini kengaytirish uchun esa
amaliy jihatdan yondoshib qaraganda yangi ulanish nuqtalarini yaratishning
o’zigina kifoya. Wi-Fi qurilmasini yoki razvyortkasini sotib olayotgan
8
foydalanuvchi o’zini bemalol quyidagi imkoniyatlarni ega deb hisoblashi
mumkin:
1. Ko’p funksional multiservisli simsiz aloqa bilan birgalikda qo’shimcha
qurilmalar bilan ishlovchi maxsus qurilma
2. Yuqori tezlikda uzoq masofalarga ma’lumot almashinish imkoniyatiga
ega bo’lasiz
3. Tarmoqni kengaytirish uchun deyarli hech qanday ishni amalga
oshirishni
keragi yo’q:yangi foydalanuvchi tarmoqqa ulanish uchun tarmoqqa ulanish
parolini bilishi buning uchun yetarli hisoblanadi.
4.Ushbu foydalanuvchi internet texnologiyalari hamda telekommunikatsiya
sohalarining eng oxirgi yutuqlaridan foydalanayotgan bo’ladi.
Quyidagi rasmda Wi-Fi tarmog’iga ulanish qurilmalari keltirilgan.
2-rasm. Wi-Fi tarmog’iga ulanish qurilmalari
Xuddi oddiy tarmoqlar kabi WLAN tarmog’ida ham ma’lumotlarning
o’tkazuvchanlik qobiliyati uning topologiyasidan, yuklanishidan, yuklanish
nuqtasining masofasiga va shu kabi parametrlarga bog’liq bo’ladi. Ushbu
tarmoqni eng qulay tomonlaridan birinchisi uni oson o’rnatilishida bo’lsa
ikkinchisi esa Wi-Fi tarmog’ini kengaytirishdagi muammolarni umuman
yo’qligi yoki boshqacha qilib aytganda ushbu tarmoq kengayishi oson bo’lgan
9
eng sodda tarmoq hisoblanadi desam mubolag’a bo’lmasa kerak. Ushbu WLAN
tarmo’gini kengaytirish uchun esa amaliy jihatdan yondoshib qaraganda yangi
ulanish nuqtalarini yaratishning o’zigina kifoya.
INTERNET – jahon bo‘yicha kompyuter tarmoqlaridan tuzilgan yaxlit
tarmoq bo‘lib, axborot almashinuvining yagona til – andoza – qoidalar majmuyi
asosida ishlaydi.
INTERNET tarmog‘i istalgan axborotni zamon va makoniga bog‘liq
bo‘lmagan xolda olish imkoniyatini yaratib beradi.
Apparat va dasturiy vositalarning rivojlanishi, mukammalligi va shu bilan
bir qatorda, ko`rinishidan soddaligi, ko`pchilik foydalanuvchilar tarmoqlari o`z
kuchlari bilan o`rnata oladigan darajaga keltirilgan.
Ammo har bir tarmoq bilan ishlovchi yoki tanishishni xohlagan
foydalanuvchi mavjud adabiyotlardan qoniqa olmasligi mumkin. Chunki
adabiyotlarning aksariyati ko`p va katta masalalarni bir kitob doirasida qamrab
olishga harakat qilingan.
Axborotlarni bir kompyuterdan ikkinchi kompyuterga uzatish muammosi
hisoblsh texnikasi paydo bol`gandan beri mavjuddir.
10
Axborotlarni bunday uzatish alohida foydalanilayotgan kompyuterlarni
birgalikda ishlashni tashkil qilish, bir masalani bir necha kompyuter yordamida
hal qilish imkoniyatini beradi.
Ayniqsa, Windows operatsion sistemasining oxirgi versiyalarida ancha
rivojlangan tarmoq vositalari mavjudligi maxsus tarmoq dasturlarini xarid
qilishdan ozod qiladi.
Bundan tashqari, har bir kompyuterni ma’lum bir vazifani bajarishga
ixtisoslashtirish va kompyuterlarning resurslaridan birgalikda foydalanish
hamda ko`pgina boshqa muammolarni ham hal qilish mumkin bo`ladi.
Yana tarmoqning asosiy texnik ko`rsatkichlaridan biri – katta yuklamada
ishlash imkoniyatidir, ya’ni axborot almashish tezligi (yana boshqacha qilib
aytganda, katta trafik bilan).
Tarmoqda qo`llanilayotgan axborot almashinuvi boshqaruvchi mexanizm
unumli bo`lmasa, u holda kompyuterlar axborot uzatish uchun ko`p vaqt navbat
kutib qolishi mumkin.
Navbat kelganidan so`ng katta tezlikda va bexato axborot uzatilsa ham,
tarmoqdan foydalanuvchiga baribir tarmoq resurslaridan foydalanish uchun
ma’lum vaqt kutishga to`g`ri keladi.
Har qanday axborot uzatishni boshqarish mexanizmi kafolatlangan
ravishda ishlashi uchun, oldindan tarmoqqa ulanishi mumkin bo`lgan
kompyuterlar, axborotlar soni ma’lum bo`lishi kerak.
Rejalashtirilganidan ko`p kompyuterlarni tarmoqqa ulanishi, yuklamaning
oshishiga olib kelishi natijasida har qanday mexanizm ham axborotlarni
uzatishga ulgura olmay qolishi tabiiydir.
Nihoyat, tarmoq deb, bu so`zning tub ma’nosi kabi, shunday axborot
uzatish sistemasini tushunish kerakki, bu mahalliy bir necha o`nlab
kompyuterlarni birlashtirgan bo`lishi lozim.
11


2. INTERNETning tuzilmasi va tashkil etuvchilari
Internet (International Network –xalqaro kompyutеr tarmog`i)-butun
dunyoni qamrab olgan global kompyutеr tarmog`idir.
Hozirgi kunda Internet dunyoning 150 dan ortiq mamlakatlarida 100
millionlab abonеntlarga ega.
Har oyda tarmoq miqdori 5-10% ortib bormoqda.
Internet dunyodagi turli xil ma'lumotga oid axborot tarmoqlari o`rtasidagi
o`zaro aloqani amalga oshiruvchi yadroni tashkil qiladi.
Internet qachonlardir faqat tadqiqot va o`quv guruhlarigagina xizmat qilgan
bo`lsa, hozirgi kunga kеlib, u ishlab chiqarish doiralari orasida kеng
tarqalmoqda.
Kompaniyalarni Internet tarmog`ining tеzkorligi, arzon, kеng qamrovdagi
aloqa, hamkorlik ishlaridagi qulaylik, hammaning ishlashi uchun imkon
12
bеruvchi programma, hamda ma'lumotlarning noyob bazasi ekanligi o`ziga
tortmoqda.
Arzon xizmat narxi evaziga (faqat Internet tarmog`idan yoki tеlеfondan
foydalanganliklari uchun oyma-oy to`lanuvchi doimiy to`lovni nazarda tutmasa)
foydalanuvchilar AQSh, Kanada, Avstraliya va boshqa ko`pgina Yevropa
mamlakatlarining tijorat yoki notijorat axborot xizmatlariga yo`l topadilar.
Internetning erkin kiriladigan arxivida insoniyat faoliyatining barcha
jabhalarini qamrab oladigan axborotlarga, yangi ilmiy yangiliklardan tortib, to
ertangi kungi ob-havo ma'lumotigacha bilib olish mumkin.
Ayniqsa, kommunikatsiyaga muhtoj shaxslar, tashkilot, muassasalar uchun
ko`pincha tеlеfon orqali to`g`ridan-to`g`ri aloqaga nisbatan Internet
infrastrukturasidan foydalanish anchagina arzon tushadi. Bu narsa, ayniqsa, chеt
ellarda filiallari mavjud bo`lgan firmalar uchun qulaydir, chunki Internet ning
konfidеntsial noyob aloqalari butun dunyo bo`yicha imkoniyatga ega.
Intеrnеt 1983 yildа yarаtilgаn dеb qаbul qilingаn bo’lib, shu yili
kоmp`yutеr аlоqаsini dаsturiy tа`minоtidа rеvоlyutsiоn o’zgаrish yuz bеrdi.
Intеrnеtning pаydо bo’lish vаqti uning аsоsini tаshkil etuvchi TPC/IP
qаydnоmаlаrilаrining stаndаrt sifаtidа qаbul qilingаn vаqti bilаn bеlgilаngаn.
Kоmp`yutеr tаrmоqlаrini tаrmоqlаr аrо intеrfеys-GATEWAY (shlyuz)
оrqаli birlаshtirаdi.
Bu tаrmоq turli dаvlаt kоrxоnаlаri, o’quv yurtlаri, xususiy kоrxоnаlаr vа
13
shаxslаrning yangi kоmp`yutеr tеxnоlоgiyalаrini yarаtish, jоriy qilish vа
ulаrning shu sоhаdаgi hаrаkаtlаrini birlаshtirish uchun xizmаt qilаdi.
Hоzirdа u butun dunyo qit`аlаrini o’zidа birlаshtirаdi.
Intеrnеt tаrkibidаgi bа`zi kоmp`yutеr tаrmоqlаri CSNET, NSFNET-o’z
nаvbаtidа kаttа tаrmоqlаr bo’lib, o’zlаri hаm bir nеchа tаrmоqlаrdаn ibоrаt.
Intеrnеt ishini kоrdinаtsiya qilishni NIC (NetWork Information Centre)
Stеnfоrt univеrsitеtidаgi SRI (Stanfort Research Institute, ko’pinchа SRI-NIC
dеb yuritilаdi) mаzkаz tоmоnidаn bоshqаrilаdi.
Intеrnеtdа TELNET (Tеlеfоn tаrmоg’i) uzоqqа uzаtish, FTP (File
Transport Protocol) fаyl uzаtish, SMTP (Simple Mail Transport Protocol) оddiy
pоchtа jo’nаtish qаydnоmаlаridаn elеktrоn pоchtа uchun fоydаlаnilаdi.
MCI, ICT o’z mijоzlаrigа pоchtа, fаks vа tеlеks xizmаtlаrini ko’rsаtаdi.
NSFNET-АQShning milliy fоndi tаrmоg’i, eng yirik supеr kоmp`yutеrgа
ulаngаn bo’lib АQShdаgi ilmiy tаdqiqоt institutlаrini, kоrpоrаtsiya vа hukumаt
idоrаlаrini birlаshtirаdi.
UUNET-Sаvdо-sоtiq bilаn bоg’liq bo’lmаgаn tаrmоq bo’lib, USENET
yangiliklаrini UNIXdа bоshlаng’ich mаtnlаrni оlish kаbi ishlаrni tа`minlаydi.
UUCPNET (Unix to Unix Copy)-Xаlqаrо elеktrоn pоchtа bo’lib,
mа`lumоtlаr UUCP ismli dаsturlаr оrqаli jo’nаtilаdi.
UUCP-uzаtish uchun qаydnоmа, kоmmunikаtsiya mаqsаdlаri uchun fаyllаr
to’plаmi, kоmmunikаtsiоn dаsturlаr uchun esа buyruqlаr to’plаmidir.
Undаn elеktrоn pоchtаlаr yubоrish vа tеlеkоnfrеnsiyalаrdа qаtnаshish
uchun kеng fоydаlаnilаdi.
14
Butun dunyo miqyosidа kоmp`yutеrlаr оrqаli mulоqоt bo’lishi uchun ulаr
bir-birini tushunishi kеrаk.
Kоmp`yutеrlаr mutаnоsibligini tа`minlаsh mаqsаdidа ITO-(International
Telecommunication Union) Xаlqаrо tеlеkоmmunikаtsiya uyushmаsi tаshkil
qilingаn.
U tеlеfоn vа mа`lumоtlаrni uzаtish tizimlаrini nаzоrаt qiluvchi 3 tа
оrgаndаn ibоrаt.
Bu оrgаn CCITT dеb nоmlаnаdi vа tеlеvоn, tеlеgrаf, mа`lumоtlаrni uzаtish
xizmаti sоhаsidа tаkliflаr ishlаb chiqаdi.
Xаlqаrо аndоzаlаsh ISO (Organization and Standartizations-Xаlqаrо
аndоzаlаsh tаshkilоti) - U o’zidа 100 dan оrtiq mаmlаkаtlаrni birlаshtirgаn.
IEEE xаlqаrо tаshkilоt (Institute of Electrical and Electronics Enginers)
turli jurnаllаr chiqаrishdаn tаshqаri elеktrоn vа hisоblаsh tеxnikаsi bo’yichа
ko’plаb аndоzаlаrni ishlаb chiqаradi.
Lоkаl tаrmоq uchun IEEE 82 аndоzаsi аsоsiydir.
Shu bilan birga yana bir narsani aytish lozimki, yaqindan bеri bosma
nashrlarni kompyutеr tarmog‘i kanali orqali tarqatish boshlandi.
Tеz-tеz bizga kеrakli gazеta va jurnallarimizning oxirgi ma'lumotlarini
WWW so‘zlaridan boshlangan manzilda ko‘rish va uni shu manzildan nusxasini
ko‘chirib olish mumkin dеgan so‘zlar ko‘proq uchrab turibdi.
Shu bilan birga elеktron nashrlar tushunchalarining qamrovi oyma-oy
kеngayib bormoqda.
Yangi-yangi elеktron usulda chop etilgan jurnallar paydo bo`lmoqda.
Internetning tuzilmasi va tashkil etuvchilarini NFSnet (National Science
Foundation Net – Milliy ilmiy fondler tarmog’i) tashkil etadi.
Bu tarmoq AQSH hududi bo’ylab tarqalgan 10dan ortiq aloqa tugunlari
(uzeli) kabellar yordamida o’zaro birlashtirilgan tugunlarga kompyuterlar
ulanadi.
15
Boshqa mamlakatlardagi aloqa tugunlari tayanch tugunlariga to’g’ridan-
to’gri ulanadi, o’z navbatida u tugunlarga boshqa tugunlar ulanib tarmoq
daraxtsimon tuzilmadagi barglarga o’xshab ko’payib boradi.
Shu tariqa jahon kompyuter tarmog’i Internet shakllanib taraqqiy etmoqda.
Tayanch tarmoqqa bevosita yoki bilvosita ulangan boshqa tarmoqlar,
Internetning asosiy hizmatlarini o’zida mujassamlashtirgan holda Internet
qismlarini tashkil etuvchilari hisoblanadi.
World Wide Web (WWW, tarjimasi – Jahon o’rgimchak to’ri) Internetning
eng yaxshi hizmatlaridan bo’lib, matn, grafik axborot, tovushli fragmentlardan
tasgkil topgan hujjatlar bilan ishlash imkoniyatini yaratib beradi.
WWW foudalanuvchiga Internetning istalgan qismidagi serverdagi
hujjatni topib o’qishni ta’minlovchi tizimdir.
WWWning muhim hossalaridan biri hujjatlarga gipermatn ishoratlari
(«Ссылка»лaри) kiritilishi mumkinligidadir.
Bu ishoratlarning afzalligi shundan iboratki, ular yordamida
foydalanuvchi yangi hujjatni ekranga yuklash jarayonini juda oson yo’l bilan
amalga oshiradi: ya’ni sichqoncha ko’rsatkichi gipermatndagi kerakli ishoratga
keltirilib bosilishi kifoya.
Istalgan hijjat boshqa hujjatlarga ishoratlarni ma’lum ko’rinishda saqlashi
mumkin.
Agar matnda boshqa hujjatlarga ishorat bo’lsa, bunday hujjat Gipermatn
deyiladi.
Amalda WWW tizimida barcha hujjatlar gipermatn ko’rinishida bo’lib,
ko’pchiligi grafik tasvir, tovush ma’lumotlari va videofragmentlarni o’z ichiga
oladi.
4. Internetning resurslari va ulardan foydalanish usullari
16
Internet resurslarini har xil ko’rinishdagi axborotlar tashkil etadi. Ulardan
foydalanish Internetning har xil hizmatlari yordamida amalga oshiriladi.
Mavjud hizmatlarni bilish, konkret hizmatlarga murojaat qila bilish va
qo’yilgan masalani yechish usullarini to’gri tanlash tarmoqda ishlash samarasini
belgilaydi.
Internet hizmatlarini quyidagi sinflarga ajratish mumkin.
-Interaktiv hizmatlar;
-to’gri murojaat qilish hizmatlari;
-keyinchalik o’qishga mo’ljallangan hizmatlar.
Keyinchalik o’qishga mo’ljallangan hizmatlar ko’p tarqalgan bo`lib, ular
ancha universal va kompyuter resurslariga hamda aloqa tizimlariga bo’lgan
talablari kamroq hisoblanadi.
Bu sinfning asosiy belgisi – axborot olishga berilgan talab bilan uni olish
vaqti orasidagi tafovut katta bo`lishi mumkin (masalan, electron po`chta).
To`g`ri murojaat qilish hizmatlari berilgan talab bo`yicha axborot o`sha
vaqtning o`zidayoq qaytarilishi bilan harakterlanadilar. Lekin bunday hizmat
axborot oluvchidan o`sha paytning o`zidayoq qaror qabul qilishni talab
qilmaydi.
Axborot olinganidan so`ng tezda qaror qabul qilib javob berilishi talab
qilinadigan hizmatlar interaktiv hizmatlar deyiladi.
Yuqoridagi hizmatlar to`g`risida aniqroq tasavvur hosil qilish uchun oddiy
aloqa hizmatidan misol keltiradigan bo`lsak, interaktiv hizmatga telefon
hizmatini, to’gri murojaat qilish hizmatlariga faks va keyinchalik o’qishga
mo’ljallangan hizmatlarga xat orqali aloqani ko`rsatish mumkin.
4.1. Internet hizmatlarining shakllari
Internetda ko`rsatiladigan tarmoq hizmatlari asosan quyidagilardir:
- axborot uzatish tarmoq tizimlari (FTP, GOPHER);
17
-axborot qidirish tizimlari (Yahoo, Lycos, Alta vista, Rambler va
boshqalar);
- kommunikatsion hizmat, telekonferensiyalar (E-mail, Telnet, UseNet va
boshqalar);
- multimedia va informatsion tizimlar (Word Wide Web);
FTP (File Transfer Protocol) fayllarni uzatish protokoliga asoslangan
axborot hizmati Internetda birinchi yaratilgan tizimlardan hisoblanadi.
FTP tarmoq bo`yicha istalgan shakldagi fayllarni yuborishi mumkin.
Gopher ham Internetning axborot tizimi hisoblanadi. Gopherning afzalligi
shundaki, u foydalanuvchi ulangan Gopher – serverdagi menyuga kirib
tanlangan punkti bo`yicha Internetning boshqa Gopher – serverlariga yuborishi
mumkin.
Internetda turli hildaga qidirish tizimlari yaratilgan bo`lib, bu tizimlarning
asosiy maqsadi kerakli axborotlarni oson va qulay usulda topib berishdir.
Elektron pochta aniq kompyuter adresi bo`yicha bir-biridan turli xil
masofada bo`lgan foydalanuchilar orasida tez ulanish va katta hajmdagi
axborotlar bilan almashish imkoniyatini beradi.
Internetda telekonferensiya tarqoq holda joylashgan ko`p
foydalanuvchilarni o`zaro uzluksiz muloqot ilishi uchun mo`ljallangan tizimdir.
UseNet Internetdan foydalanuchilar uchun telekonferensiya deb nomlangan
guruhiy munozaralarda ishtirok etish imkoniyatini yaratuvchi tizimdir.
Resurslarning adreslari Internetdan axborot olish “kaliti” hisoblanadi.
Foydalanuvchi kerakli joyga electron po`chta orqali habar yuborishi
lozim
bo`lsa shu joyning manzilini ko`rsatishi lozim.
18
4.2. INTЕRNЕT BILAN ISHLASH
HTML va boshqa programma vositalari yordamida tayyorlangan Web
sahifalarida foydalanuvchiga tushunarli ko`rinishda tasvirlash uchun maxsus
programmalar ishlab chiqilgan bo`lib, bunday programmalar brauzеr
programmalar dеb ataladi.
Hozirda bir nеcha shunday programmalar ishlab chiqilgan bo`lib, ular
tabiiy ravishda hujjatlarni ko`rishni turlicha tahrir qiladilar.
Brauzеr programmalar orasida kеng tarqalgan Microsoft Internet Explorer
va Netscape Navigator programmalaridir.
Birinchi programma tеkinga bеrilsa (albatta, Windows litsеnzion
programmasi mavjud bo`lsa), ikkinchisi tijorat shaklida (pulli) tarqatiladigan
programmadir.
Biz asosan Microsoft Internet Explorerga to`xtaymiz, chunki hozirda u
Web sahifalarni ko`rishning yuksak quroliga aylandi.
U Windows da brauzеr emas, hatto shaxrlovchi dеb ham yuritiladi.
Buning asosiy sababi, HTML va boshqa programma vositalaridan (Java, java
Script) foydalanib tuzilgan Web sahifalarini uning foydalanuvchiga tushunarli
ko`rinishda sharxlab bеrishidadir.
Shunday qilib, brauzеrning asosiy vazifasi URL adrеslarda joylashgan Web
sahifalarni kompyutеrga yuklash va uni foydalanuvchiga tushunarli ko`rinishda
monitor ekranida ko`rsatib bеrishdir.
19
Wi-Fi simsiz aloqa tarmog’ining keyingi avlodi Li-Fi deb nomlandi.
Y aqinda olimlar ma’lumotlarni o’tkazish uchun mo’ljallangan mutlaq
yangi
texnologiya ustida ishlashni boshlab yuborishgan edi. Bu simsiz interfeys
bo’lib,
uning yordamida oddiy yoritguvchi asboblardan foydalangan holda
nurlanish
maromini buzmay, osongina va tezkorlik bilan ma’lumotlarni o’tkazish
mumkin.
Buning uchun insonning ko’ziga ta’siri judayam kam bo’lgan yorug’lik
diodlarining intensivligini tezda va yuqori aniqlikda o’zgartira olish
qobiliyatiga
ega texnologiyalardan foydalaniladi. Wi-Fi texnologiyasining ushbu
analogi Li Fi (inglizcha, light – yorug’lik so’zidan olingan) deb nomlanadigan
bo’ldi.
20
M a’lumotlarni o’tkazishda yorug’likdan foydalanish g’oyasi yaqinda
paydo
bo’lgan emas, bunday g’oya bir asr avval ham mavjud bo’lgan. Ilk marta
simsiz
telefon qo’ng’irog’ini amalga oshirgan shaxs Aleksandr Bell bo’lib, bu
voqea
1880-yilda yuz bergan. Bell buni o’zining “Fotofon” deb nomlangan
kashfiyoti
yordamida amalga oshirgan. Yorug’lik yordamida ma’lumotlarni
o’tkazishga bo’lgan ilmiy va tijoriy qiziqishlar, asosan, so’nggi yillarda
kuchayib ketdi. Tan olish kerakki, bugungi kunda Wi-Fi texnologiyasi shunday
ommalashib ketdiki, hozirda undan hatto samolyotlarda, avtobuslarda,
muzlatgich va sovutgichlarda, umuman olganda, deyarli barcha turdagi
elektronika vositalarida foydalanish mumkin. Biroq, ushbu texnologiya orqali
ma’lumotlarni o’tkazish uchun mo’ljallangan kirish nuqtalari (access point) va
unga bog’lanuvchi simsiz qurilmalarning ishlashi bir-biriga halaqit berib qolishi
mumkin. Bu esa simsiz tarmoqning o’tkazish imkoniyatini pasaytiradi, natijada
kishilarda ma’lumotlarni o’tkazishning muqobil variantlarini ishlab chiqish
ehtiyoji paydo bo’ldi. .
U o’tkazgan tajribada ma’lumotlarni o’tkazish tezligi 10 Mbit/s gacha
yetdi. Biroq, professor Xaas interfeys tezligini 100 Mbit/s gacha yetkazishni
rejalashtirmoqda. Yorug’lik orqali ma’lumotlarni o’tkazish texnologiyasiga
ko’pchilikning qiziqishi baland, chunki unda hech qanday radioto’lqinlarsiz
ma’lumotlarni simsiz tarmoqda o’tkazish mumkin. Bundan tashqari, neft
21
platformalarida, suv ostida, navigatsiya qurilmalari ishlaydigan samolyotlarda
radioto’lqinlardan foydalanish ko’pincha ish faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
WI-MAX TEXNOLOGIYASI: GLOBAL TARMOQQA
CHIQISHNING EVOLYUTSIYASI
S o’ ng gi yillarda tarmoq texnologiyalarining rivojlanishi personal
kompyuterlarning yagona tarmoqqa ulash, hamda umumjahon Internet
tarmog’iga chiqish imkoniyati usullarini oshirib yubordi. Hozirgi kunda deyarli
barcha turdagi kompyuterlarda tarmoqqa ulanish yohud internetga chqish
imkoniyati mavjud. Keling ana shu hozirgi kunda deyarli barcha
foydalanuvchilar foydalana olishi mumkin bo’lgan tarmoqqa ulanish usullarini
biroz ko’rib chiqamiz.
1. Dial-Up. Telefon liniyasi orqali kommutatsiyalangan ulanish. Ushbu
texnologiya ulanishdagi oddiylik sababli yaratilganidan buyon ishlatilib
kelinmoqda. Ikki modem bir-biri bilan telefon liniyasini ishlatgan holda
aloqa
o’rnatadi. Oddiy holda ulanish birga-bir amalga oshiriladi hamda ma’lumot
uzatish uchun barcha mavjud ovoz diapazoni chastotasidan foydalanadi. Lekin
ushbu texnologiyaning ko’pgina kamchiliklari mavjud. Masalan: ma’lumot
uzatishdagi past tezlik, tashqi ta’sir tufayli yuborilayotgan paketlarning qismi
yo’qolish extimoli, ulanishning uzilib qolish extimoli hamda ulanish davrida
telefon liniyasining butunlay band bo’lishi.
2. Keng polosali ma’lumot uzatish texnologiyasi xDSL. Ushbu texnologiya
statsionar obyektlar uchun juda ham maqbuldir. Mavjud telefon
tarmog’idan
foydalangan holda bemalol ushbu texnologiya orqali yuqori tezlikka ega
bo’lish
mumkin, lekin liniyalar mavjud bo’lmasachi? Yangi liniyasini
foydalanuvchi
manziligacha olib borish, juda ham qimmatga tushishi aniq. Uning ustiga
ushbu
22
texnologiyani har bir yangi foydalanuvchiga o’rnatish uchun ham
foydalanuvchi
ham uzatuvchi liniyasi tomonda ma’lum o’rnatish va tuzatishlar amalga
oshirilishi lozim.
3. Ethernet texnologiyasi. Lokal tarmoq texnologiyasining eng keng
tarqalgan
turi bo’lib, 10 Mbit/s, 100 Mbit/s (Fast Ethernet), 1 Gbit/s hattoki 10 Gbit/s
tezlik bilan ulanib turish imkoniyatiga egadir. Ethernet ning yutug’i tarmoq
strukturasi tanlanishidagi qulayligidir. Ammo ushbu texnologiya kamchiligi, bu
uning ma’lum masofadagina ishlay olishidir. Agarda vitaya para kabelini
oladigan bo’lsak, u holda tarmoq masofasi 100 metrdan oshmasligi aniq.
Uzaytirish uchun esa har 100 metrda qurilma qo’yishga to’g’ri keladi yoki optik
toladan foydalanish zarur. Lekin qo’shni binolarni bir tarmoqda jamlash uchun
bu juda qiyin hamda qimmatga tushishi mumkin.
4. Wi-Fi texnologiyasi orqali ma’lumot uzatish. Ushbu texnologiya Wi-Fi
(802.11a/b/g/n standartida) ishlab, bino ichida 45 metr uzoqlikda, 100 metr
ochiq joyda bemalol katta tezlikda stabil tarmoqqa ulanish imkonini beradi.
Lekin kata hududda sifatli tezlikni ta’minlash uchun esa juda ham ko’p Wi-Fi
nuqtalari o’rnatilishi lozim bo’ladi. Bu esa texnologiyaga bo’lgan harajatni
oshishiga olib keladi. Muammolardan yana biri shuki, abonent, yani
foydalanuvchini bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga ko’chganida, ma’lumot
almashinish hamda ulanishda to’xtovlar vujudga kelishidir.
Yuqorida ko’rib chiqilgan tarmoq texnologiyalari bugungi kunda
qo’yilayotgan
yuqori o’tkazuvchanlik, ishonchlilik hamda mobillik darajalarini o’zida
qizman
yohud to’liq aks ettira olgani bilan, narh bo’yicha bugungi operatorlarga
to’g’ri
kelmaydi. Aynan ushbu muammoni simsiz texnologiyaning yangi avlodi
bo’lmish IEEE 802.16 standartli Wi-MAX (Worldwide Interoperability for
Microwave Access) texnologiyasi hal qilishi mumkin.
23
Wi-MAX texnologiyasini kengaytirish va rivojlantirish maqsadida 1999-
yilda Wi-MAX-forumi ochildi va Wi-MAX texnologiyasiga quyidagi talablar
qo’yildi:
1. Katta bo’lmagan hududlarga shu qatori ajratilgan rayonlar, chetki
(chetlashtirilgan) obyektlar Wi-MAX texnologiyasi asosida
kommunikatsiya va
axborot xizmatlaridan foydalanishga ega bo’lishi, rivojlanayotgan
davlatlardagi 1,5 million aholini shu hisob ichidan 100 ta odam ATs larga
ulanmagan va yirik
shaharlar bilan simli aloqa orqali axborot, ma’lumot almashish sharoitiga
ega
bo’lmagan aholini kommunikatsiya va axborot xizmatlaridan foydalanish
imkoniyatini yaratish.
2. Wi-MAX texnologiyasi orqali yer kurrasidagi aholining teng yarmini
kommunikatsiya va axborot xizmatlaridan foydalanishga erishish. Wi-
MAX texnologiyasining asosiy maqsadlaridan biri universal simsiz aloqa orqali
katta hududlarga ishonchli, sifatli kommunikatsiya va axborot xizmatlaridan
foydalanish sharoitini yaratish bo’ldi. Bu orqali Wi-MAX texnologiyasi
quyidagi farqlarga ega bo’ldi:
1. Simli aloqa va yo’ldoshli aloqa tizimlaridagi servis-provayderlarga
iqtisodiy
tomondan effektivligini hal etish va bu orqali faqat potentsial abonentlarga
erishibgina qolmay, balki bir joydan foydalanuvchi, (statsionar) abonentlar
sonini oshirish bilan birga ularga kommunikatsiya va axborot xizmatlaridan
foydalanishni sifatli yo’lga qo’yish.
2. Simsiz aloqa tizimlari boshqa simli texnologiyalar bilan
moslashuvchanligi.
Bu orqali simsiz aloqa maydonini kengaytirish (masshtablashtirish)
imkoniyati
paydo bo’ladi.
24
3. O’rnatish, ulanish sodda arxitekturasi bu orqali unga ketadigan
xarajatlarni
kamaytirilishiga olib keladi.
4 . Radioaloqa tizimlarida aloqa qamrab olish hududi uzoqligi muhim
hisoblanadi. Hozirgi davrda yuqori maydonlarga mo’ljallangan ko’p simsiz
aloqatarmoqlarida obyekt va tarmoq oralig’ida to’g’ridan-to’g’ri ko’rinishga ega
bo’lishi kerak.
5. Wi-MAX texnologiyasi tarkibida IP protokollari bo’lganligi sababli
lokal va
korporativ tarmoqlarda qo’llanilishi mumkin.
Wi-MAX texnologiyasi imkoniyatlari:
Wi-MAX texnologiyasi har qanday, shu jumladan zich shahar imoratlari
sharoitlarida ishlashga, aloqa yuqori sifati va malumotlar uzatish katta tezligini
ta’minlashga imkon beradi. Wi-MAX texnologiyasidan simsiz ulanish
nuqtalarini tashkil qilib, kompaniyalar bo’limlari o’rtasida tarmoqni tashkil qilib
va ilgari ananaviy texnologiyalar sababli imkoni bo’lmagan boshqa masalalarni
hal etib “oxirgi nuqta” keng polosali ulanishlarni yaratish uchun foydalanish
mumkin. Wi-MAX texnologiyasi yuqori tezliklarda Internetga ulanishni, Wi-Fi
tarmoqlariga qaraganda keng zonalarni qoplash va ishonchlilikni
ta’minlashga
imkon beradi. Wi-MAX texnologiyasi -bu butun shahar hududida tashkil
qilinadigan keng polosali simsiz ulanish tarmog’i, resiverdan baza
stantsiyasigacha masofa esa kilometrlar bilan o’lchanadi. Wi-MAX qayd etilgan,
mobil va harakatdagi ulanish senariylarini ta’minlaydi. Aloqa bilan ta’minlash
masofasi-60 km, ulanish tezligi — 60 Mbit/s gacha. Wi-MAX texnologiyasi
ishlash prinsiplari: Wi-MAX sistemasi ikki asosiy qismdan iborat.
1 . Wi-MAX baza stansiyasi (yuqori qavatli binolar yohud maxsus ustinga
o’rnatilishi mumkin).
2. Wi-MAX qabul qilgich (qabul qilgichli antenna, PC card yoki tashqi
kartalar
form faktori asosida).
25
Baza stansiyasi va qabul qiluvchi abonent antennasi bog’lanishi uchun o’ta
yuqori chastota diapazonidan(O’YuCh) foydalaniladi. 2-11 GHz. Bu bog’lanish
agar ideal darajada bo’lsa, unda ma’lumot uzatish tezligi 20 Mbit/s gacha
bo’ladi. Bu bog’lanish abonent va server orasida to’g’ridan-to’g’ri ko’rinish
talab etmaydi. Shuni yodda tutish lozimki, Wi-MAX texnologiyasi nafaqat
«oxirgi nuqta» («so’nggi mil»), balki regional tarmoqlar (ofis hamda rayonlar)ni
bir biri bilan bog’lashda bemalol qo’llash mumkin. Q o’shni baza stansiyalari
bilan O’YCh (o’ta yuqori chastota 10-66 GHz) to’g’ridan-to’g’ri radioaloqa
rejimida doimiy bog’lanish o’rnatiladi. Bunday bog’lanishlar 120 Mb/s tezlikda
ma’lumot almashish imkonini beradi. Albatta baza stansiyalarining to’g’ridan
to’g’ri ko’rish orqaligina bir biri bilan ma’lumot almashinishi bu Wi-MAX ning
minus tomoni. Lekin yuqori qavatli binolarda joy olgan baza stansiyalariga nima
ham yuqorida bir-biri bilan bog’lanishga orada to’siq bo’la olardi.
3-rasm. Wi-MAX stansiyalararo aloqa tarmog’I
Wi-MAX ning ishlash rejimlari:
Fixed Wi-MAX — fiksirlashgan kirish.
Nomadic Wi-MAX — seansli kirish.
Portable Wi-MAX — qaytadan joylashtirish rejimi bo’yicha kirish.
Mobile Wi-MAX — mobillashgan kirish.
Fixed Wi-MAX. Fiksatsiyalangan aloqa 10-66 GHz chastota diapazonini
ishlatadi. Ushbu chastotali diapason kuchli so’nish tufayli uzatuvchi hamda
qabul qilgichlarning to’g’ridan to’g’ri bir biriga ko’rish orqali signal uzatishni
talab etadi. Boshqa tomondan esa ushbu chastotali diapazon radioaloqadagi eng
asosiy muammo bo’lmish signalning ko’pnurli tarqalishini oldini oladi va signal
uzatish tezligini 120 Mbit/s gacha ko’tarilishiga olib keladi.
Nomadic Wi-MAX. Seansli aloqa orqali foydalanuvchi bemalol joydan
joyga
ko’chib yurishi hamda aloqaning uzilgan joyidan ulanib, foydalanishda
davom
etishi mumkin. Portable Wi-MAX. Portable rejimida foydalanuvchining
baza stansiyalar aro aloqani uzmagan holda avtomatik ravishda ulanishi imkoni
26
mavjud. Lekin ushbu rejimda foydalanuvchining joydan-joyga ko’chish tezligi
40 km/soat dan oshmasligi lozim. To’g’ri, ushbu rejimdan shaxarda foydalanish
mumkin, lekin avtomobillarda foydalanish biroz muammoni tug’diradi.
M obile Wi-MAX. 802.16e-2005 standartida ishlab chiqilgan bo’lib,
foydalanuvchining joydan-joyga ko’chib yurish tezligini maksimal 120
km/soatgacha bo’lganda sifatli aloqani taminlay oladi. Mobile rejimning
yutuqlarini quyidagi keltirilganlar orqali sanab o’tishimiz
mumkin.
 Ko’p nurlanishli tarqalishdan ishonchli himoyalanganligi.
 Yuqori o’tkazuvchanlik qobiliyati.
 TDD (Time Division Duplex) texnologiyasi bilan ta’minlanganligi,
bu
texnologiya orqali assimetrik trafiklarni qayta ishlashga va antennalarning
ishlashi qiyin bo’lgan kanallarni normallashtiradi.
 H-ARQ (Hybrid-Automatic Repeat Request) texnologiyasi bilan
ta’minlanganligi, bu texnologiya abonent serverdan boshqa serverga o’tish
paytida aloqani uzmasdan ishonchliligini ta’minlaydi.
 HHO(Network-Optimized Hard Handoff) texnologiyasi bilan
ta’minlanganligi, bu texnologiya orqali 50 ms ichida abonent va server
orasida ishonchli va uzviy aloqani ta’minlaydi va boshqa texnologiyalar
bilan ta’minlangan. Bir so’z bilan aytganda, bu rejim ishonchli va
mustahkam aniq aloqani ta’minlashga ega.
Hozirgi paytda simsiz aloqaning qurilish texnologiyasi soddaligi va
tizimlararo
ma’lumot almashish qulayligi, har qanday ob-havo sharoitida aloqani
uzatish bir
xilligi va simli aloqa liniyalari texnologiyalari orqali (bog’langan holda)
qulay
aloqa qilishi orqali samaraliligi oshishi kabilar qulaylik yaratmoqda. Wi-
MAX
27
texnologiyasi orqali qo’shimcha xizmatlar yaratish (Internet tizimga
ulanish
qulayligi va yuqori tezlikda ma’lumot almashishi) va ularni ishonchli
ishlatilishi
texnologiyaning ustuvorligini ko’rsatmoqda.
Britaniyaning Cable portali keng polosali internet tezligi bo‘yicha dunyo
mamlakatlari reytingini tuzib chiqdi.
Unda Cable mutaxassislari 12 oy davomida 200ta mamlakat bo‘yicha
to‘plagan ma’lumotlari joy olgan. Bunda, mamlakatda mavjud bo‘lgan
internetning o‘rtacha tezligida HD sifatli va 5Gb o‘lchamga ega videoni yuklab
olishga qancha vaqt sarflanishi hisoblab ko‘rilgan.
Ro‘yxatda birinchi o‘rinni Singapur egalladi. Bu mamlakatda internet
tezligi sekundiga 60 megabitni tashkil qilgan. 5 Gb o‘lchamga ega faylni yuklab
olish uchun Singapurda 11 daqiqa vaqt talab qilingan.
Reytingda ikkinchi va uchinchi o‘rinni Shvetsiya va Daniya egalladi. Bu
mamlakatlarda internet tezligi mos ravishda 46 va 43 Mb/s.ni tashkil qiladi.
Sobiq ittifoq mamlakatlari orasida eng yuqori ko‘rsatkichni Latviya qayd
etgan — 28 Mb/s. Boltiqbo‘yi davlati mazkur dunyo reytingida 13-o‘rinda
ko‘rsatib o‘tilgan.
Reytingda O‘zbekiston 184-pog‘onadan joy olgan. Unda
mamlakatimizdagi internet tezligi o‘rtacha 1,02 Mb/s.ni tashkil etishi qayd
qilingan. Misol tariqasida, HD sifatdagi va 5Gb o‘lchamga ega videoni yuklab
olish uchun O‘zbekistonda 11 soatdan ortiq vaqt sarflanishi ko‘rsatib o‘tilgan.
28
Taqqoslaydigan bo‘lsak, reytingda Rossiya 47-o‘rinni (13 Mb/s) band
etgan bo‘lsa, Qozog‘iston 95-o‘rinni (4,4 Mb/s), Qirg‘iziston 163-o‘rinni (1,52
Mb/s) egallab turishibdi. Faqatgina Tojikiston (188-o‘rinda, 0,94 Mb/s)
va Turkmaniston (198-o‘rinda, 0,56 Mb/s) O‘zbekistondan pastroq o‘rinlarda
joylashgan.
XULOSA
Xulosa qilib shuni ta’kidlash kerakki, simsiz aloqa texnologiyasi
rivojlanishi natijasida qimmat bo’lgan simli va sun’iy yo’ldoshli aloqa
tizimlaridan kam foydalanilib, iqtisodiy jihatdan tejamkorlikka erishish mumkin.
Bunday texnologiyalarni qo’llash orqali foydalanuvchi mobil va statsionar
holatda,
ixtiyoriy geografik muhitda ham aloqa almashinuvini va boshqa aloqa
xizmatlaridan samarali foydalana oladi va vaqtdan ham, iqtisodiy jihatdan
yutuqqa erishiladi. Shularni e’tiborga olib, biz ham Wi-Fi, WiMax va Wi-Bro
texnologiyalarining ochilmagan qirralarini o’rganish, ularni qo’llash choralarini
topish, parametrlarini optimallashtirish va yangi ko’rinishdagi tarmoq
29
topologiyalarini loyihalashtirish oldimizga qo’yilgan dolzarb va muhim
masaladir.

XULOSA
Xulosa qilib shuni ta’kidlash kerakki, simsiz aloqa texnologiyasi rivojlanishi natijasida qimmat bo’lgan simli va sun’iy yo’ldoshli aloqa tizimlaridan kam foydalanilib, iqtisodiy jihatdan tejamkorlikka erishish mumkin. Bunday texnologiyalarni qo’llash orqali foydalanuvchi mobil va statsionar holatda, ixtiyoriy geografik muhitda ham aloqa almashinuvini va boshqa aloqa xizmatlaridan samarali foydalana oladi va vaqtdan ham, iqtisodiy jihatdan yutuqqa erishiladi. Shularni e’tiborga olib, biz ham Wi-Fi, WiMax va Wi-Bro texnologiyalarining ochilmagan qirralarini o’rganish, ularni qo’llash choralarini topish, parametrlarini optimallashtirish va yangi ko’rinishdagi tarmoq topologiyalarini loyihalashtirish oldimizga qo’yilgan dolzarb va muhim masaladir.