Oʻzbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi

 
Dasturlash paradigmalarining xususiyatlari
1.3.1 -jadval.
 
paradigma 
asosiy 
elementi 
dastur 
vazifasi 
natija 
imperativ 
buyruq 
buyruqlar 
ketma
‑
ketligi 
dasturning 
bajarilishi 
xotiraning 
yakuniy holati 
funksional 
funksiya 
funksiyalar 
jamgʻarmasi 
ostfunksiyani 
hisoblash 
asosiy 
funk-
siyani 
hisoblash 
mantiqiy 
predikat 
mantiqiy 
formulalar 
mantiqiy 
isbotlash 
isbot natijasi 
obyektga 
asoslangan
obyekt
obyekt sinflari 
jamgʻarmasi 
obyektlararo 
oʻzaro ta’sir 
obyektlarning 
yakuniy holati 
komponentaga 
asoslangan 
komponenta 
komponentalar 
jamgʻarmasi 
komponenta-
lararo oʻzaro 
bogʻlanishlar 
bosh 
kompo-
nentaning 
qiymati 
predmetga 
yoʻnaltirilgan 
modul 
modulga 
murojaat
usul 
va 
funksiyalararo 
bogʻlanishlar
predmet 
muammosi 
yechimi
qilish mumkin va aksincha. Masalan, ML dasturlash tili dastlab LCF teoremalarini 
isbotlash uchun predmetga yoʻnaltirilgan til sifatida ishlab chiqilgan boʻlsada, 
keyinchalik bir qator umumiy maqsadlarga xizmat qiluvchi dasturlash tillarini 
(masalan, Haskel) ishlab chiqishga asos boʻldi. 
Zamonaviy dasturlash tillari turli paradigmalar ostida ishlay olgani uchun, 
ularning paradigmalari haqida yakuniy fikr bildirish mushkul masala. Chunki, 
barcha zamonaviy dasturlash tillari turli paradigmalar bilan ishlashga 
(multiparadigmal dasturlash) imkon beradi. Shuningdek, mavjud paradigmalar 
ayrim jihatlari (masalan, modulli, funksional, obyektga asoslangan dasturlash) 
bilan ustma-ust tushib qolishi ham mumkin.
Dasturlash tili uchun qaysi paradigma ustuvor ekanligini aniqlash jarayoni 
quyidagi amallarni oʻz ichiga oladi:
– dasturlash tilini bazaviy vositalarini va amal bajaruvchi yadrosi boʻlgan 

---

63 
semantik asosini aniqlash maqsadida bosqichlar boʻyicha parchalash; 
– tilning birliklar bazasini murakkabligi minimallashtirilgan semantik 
tizimlarga ajratish;
– tilning abstrakt mashinasini aniqlash; 
– olingan ma’lumotlarni mavjud paradigmalar bilan qiyoslash; 
– oʻrganilayotgan dasturlash tili paradigmasiga nisbatan xulosalarni 
asoslash;
– dasturlash tilini tavsiflashda foydalaniladigan paradigmalar lugʻatini 
aniqlash; 
– til darajasini, dasturiy vozitalarning hayotiy sikli va dasturchilar 
faoliyatidagi ahamiyatini aniqlash va ular yuzasidan tavsiyalar ishlab chiqish. 
Muayyan masala uchun dasturiy ta’minot ishlab chiqarish jarayonini 
soddalashtirih zamonaviy dasturiy vozitalarni ishlab chiqishdagi eng muhim 
muammolardan biri hisoblanadi. Mazkur muammoni samarali hal qilish uchun 
dasturchilarga yechilayotgan masala uchun mos dasturlash tili va texnologiylarini 
toʻgʻri tanlashni oʻrgatish talab qilinadi. Shu oʻrinda “Qaysi dasturlash tili (yoki 
paradigmasi) yaxshi?” degan savolga “Bunday tilni siz yechmoqchi boʻlgan 
masalaning oʻziga xos xususiyatlari belgilab beradi” tariqasidagi javob oʻrinli 
boʻlar edi. Bundan koʻrinadiki, boʻlajak dasturchilar bir nechta dasturlash tillarini 
bilishdan tashqari, hamma asosiy dasturlash paradigmalari hamda dasturlashning 
barcha usul va vositalarini chuqur oʻrganishlari talab qilinadi. 
Oʻqitish uchun dasturlash tili va paradigmalarni tanlash borasida N. 
Virtning informatika va dasturlash tillarini oʻqitish muammolariga bagʻishlangan 
xalqaro konferensiyada soʻzlagan ma’ruzasi alohida e’tiborga loyiq. Unda 
zamonaviy informatika fanini oʻqitishda yuzaga kelayotgan muammolar, ayniqsa 
oʻqitish uchun dasturlash tillarini tanlash hamda ularni oʻqitish muammolari 
birinchi oʻringa olib chiqilgan. N. Virtning fikricha, koʻpchilik dasturchilar 
tomonidan targʻib qilinayotgan ayrim dasturlash tillari reklamadan boshqa narsa 
emas. N. Virt avtomobil ishlab chiqarish sohasidagi “eng zamonaviy degani hali 
uni boshqarish oson degani emas” jumlasini kompyuter va dasturlash tillariga 

---

64 
nisbatan qoʻllaydi. Dasturlash tillarini ishlab chiquvchi mutaxassislar oʻzlari oʻylab 
topgan maftunkor imkoniyatlarni kerak boʻlgani uchun emas, balki shuning iloji 
borligi uchun joriy qilishmoqda. Buni N. Virt har xil kerak-nokerak jihozlar 
oʻrnatilgan avtomobilga oʻxshatadi. Bunday jihozlar qancha koʻp boʻlsa, 
avtomobilni boshqarish shuncha murakkablashadi. Dasturlash tillarini ishlab 
chiquvchilar esa oʻz mahsulotlarini ana shunday “yangiliklar” evaziga 
raqobatchilaridan oʻzib ketishga umid qiladilar. Odatda, dasturlash tillari bunday 
“afzalliklar” qoʻshimcha komponentalarning qoʻshilishi evaziga kengayib ketadi 
va bu holat ulardan amalda foydalanish jarayonini murakkablashtirib yuboradi, 
noqulayliklar tugʻdiradi va ilovalar ishonchlilik darajasining pasayishiga olib 
keladi.
Demak, ta’lim muassasalarida dasturlash tili va paradigmalarini oʻqitishning 
shakl va mazmunini koʻr-koʻrona emas, balki dasturlash sohasidagi yirik 
mutaxassislarning fikrlari, jahon dasturchilik amaliyotida tutgan oʻrni, qoʻllanish 
sohalari, oʻquvchi va talabalarning qiziqishlari, ehtiyojlari, rivojlanish darajalari 
hamda ularning mustaqil kasbiy faoliyatiga mos ravishda tanlanishi lozim. Chunki, 
bu holat oʻquvchi va talabalarni kelajakda raqamlashgan jamiyatning faol a’zosi, 
shaxs va yuqori malakali mutaxassis sifatida shakllanishida muhim ahamiyat kasb 
etadi.