O'zbekiston respublikasi oliy ta'lim, fan va innovatsiyalar vazirligi

(-(i)shl;

I-maslikl; (-(u)vl;
-ganlikl;
Bu shakllar sirasida [-(ú)vl, 1-ganlikl shakllarining keng iste'molli va jonli nutqqa xos emasligi Ularni to'la ma'nodagi harakat.nomi shakli sifatida qarashga monelik qiladi.
1-moql shakli nisbatan kam qo'llanadi va harakat nomining adabiy til ko'rinishi, lug'at shakli sifatida qaraladi: Bosmachilarning vahshiyligi odamlatxa ma 'lunt: odamlanti kesrtoq, ostttoq, tiriklay kuydirrtoq. (S.Ahm). Bu harakat nomining boshqa shakllaridan uslubiy qo'llanilishi bilangina farqlanadi.
afliksli harakat nomi quyidagi ma'noga ega:

1. 
   harakatning nomi, atamasi: Ketishi ham, ketmasligi ham noma 'lumligini aytdi. (Mirm,);
   
2. 
   ish, mashg'ulot ma'nosi: (shudgorlash), (o Vidas/t), (ishlash);
   

d) odatdagi ot ma'nosida: (chopish), (jilmayish), (kelish), (ketish).
Bu shakl 1-Iikl qo'shimchasi bilan ko'p hollarda tilning diniy nutq ko'rinishida uchraydi: (borishlik) kabi.
Harakat nomining bo'lishsiz shakli [-maslikl ko'rsatkichi orqali hosil qilinadi: (bormaslik), (kelmaslik) kabi.
Harakat nomi otga xos barcha sintaktik vazifada kela oladi.
O'zgalovchi kategoriya shakllari boilmish ravishdosh, sifatdosh va harakat nomi ma'noviy va sintaktik jihatlarning darajasi bilan farqlanadi- Bu darajali ziddiyatning belgisini alug'aviy ma'noni o'zgalash» tashkil etadi. Bu ravishdoshda kuchsiz, sifatdoshda o'rtacha va harakat nomida kuchli. Agar belgi «sintaktik munosabatni ifodalash. tarzida bolsa, ravishdosh kuchsiz, sifatdosh yana o'rtacha, ravishdosh kuchli a'zo sifatida yuzaga chiqadi, Demak, sifatdoshda ma'noviy va sintaktik o'zgalash o'zaro muvofiq.
Fe'lning harakat tabiatini kocrsatuvchi shakllari
Fe'lning harakat tabiatini ko'Ñtuvchi shakllari tilshunoslikda nokategoñal shakl deb yuritiladi. Aytilganidek, biror butunlikka kirmaydigan lisoniy birlik bo'lishi mumkin emas, Buni shu kungacha 1-Ial, 1-kila/gila/g'ila/qila), shakllari sirasida ko•makchi fe 'I atamasi ostida nokategorial shakl sifatida O'rganib kelingan grammatik ko'rsatkich sistemasining kategorial tabiati ochilib, nokategorial shakl tizimidan chiqarilganligining o'zi ham isbotlaydi. Demak, har qanday shakl biror grammatik kategoriya tarkibida yashaydi.
Fe'lning harakat tabiatini ko'rsatuvchi shakllari bo'lgan (dal, 1-kilal /gila/g'ila/qila)l, ko'rsatkichiga xos kategorial xususiyatlar tilshunosligimizda hali yetarli darajada o'rganilmaganligi, ochilmaganligi sababli alohida kategoriya sifatida qaramaymiz. Ularning kategorial xususiyatini ochish yoki biror kategoriyaga munosabatini oydinlashtirish tilshunosligimiz oldida turgan vazifalardan.
Fe'lning bu sintetik shakllari harakatning turli tomondan tavsifini beradi. Shu asosda ularni ikki guruhga bo'lish mumkin:
l) harakatning davomiyligini, takroriyligini ifodalovchi shakl, Fe'lning bu shakli unga 1-Ial, (-kila/gila/g'ila/qila)l afftksini qo'shish orqali hosil qilinadi: (ishqa-ishqala), (sava-savala), (tunturrkila), (cho'z-cho'zg'ila), (yugur-yugurgila), (tort-tortqila), (teptepkila) tarzida.
Bu shakllarning I-lai yoki [-kila/gila/g'ila/qilal ekanligi ham munozarali. Quyidagi misollarga diqqat qiling: Oh uch yildan beri seni so'roqlayman, do 'stint. (N.Foz,) Ertadan buyon Yormat .
tupmq solib tepkitaydi. (Oyb.) Shamol quturib ko'cha yoqasidan daraxt shoxlarini tortqilab silkirar, ulardan duv-duv yomg'ir tomchilari to 'kilardi. (S.Abd.) Bu misollarda ajratilgan so'zshakllardagi [-/al, I-qi/al, I-kilal ko'rsatkichi manbalarda harakat tavsifi shakli sifatida beriladi. Biroq (so mqla) so'zshaklida [-1al so'z yasovchi, tepkila, tortqila so•zlarining morfemik tarkibi tep+ki (ot yasalgan)+ta, tort+qi (ot yasalgan)+/a bo'lishi ham mumkin;
2) harakatning kuchsiz darajasini ko'rsatuvchi shakli [-(i)nqiral, afflkslari yordamida hosil qilinadi: (oqaroqarinqira), (qo 'rq-qo 'rqinqira), (kul- kulimsira) kabi.
Nazarimizda, fe'lning harakat tabiatini ko•rsatuvchi shaklini hosil qiluvchi qo'shimchalarni harakat tar-zi kategoriyasi tarkibida o'rganish maqsadga muvofiq. Bu shakllar harakatning tarzini ifodalashi hech kimda shubha uyg'otmaydi. Ular sintetik Shakl hosil qiluvchi ko•rsatkichlar sifatida esa harakat tarzi kategoriyasining sintetik-analitik shakllaridan ajralib turadi, Biroq masalaga tilda geterogen shaklli kategoliyalarning ham mavjudligi asosida yondashilsa, uning yechimiga kelish osonlashadi.