O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va
Yüklə 345,78 Kb. Pdf görüntüsü
|
1 2
ilovepdf merged|
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI JIZZAX FILIALI “PSIXOLOGIYA” fakulteti “IQTISODIYOT VA TURIZM” kafedrasi “IQTISODIYOT ” yo`nalishi “BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT” FANIDAN MUSTAQIL ISH Mavzu: BAJARDI: ILASHEV A. QABUL QILDI: XUDOYOROV R. Jizzax_2023 MAVZU: INVESTITSIYALARNING TURKUMLANISHI VA BAHOLANISHI REJA: I. Kirish II. Asosiy qism 1. Investitsiyalarning mazmuni va ularni hisobga olish vazifalari 2. Investitsiyalarning turkumlanishi va baholanishi 3. Investitsiyalar hisobini tashkil qilish III. Xulosa IV. Foydalanilgan adabiyotlar Kirish Pul, moddiy va nomoddiy shakldagi kapitalni tadbirkorlik faoliyati obektlariga daromad olish va kelajakda ularning qiymatini ko’paytirish maqsadida yo’naltirish “investitsiya” lar deb ataladi. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning investitsiyalarni amalga oshirish bo’yicha qilayotgan amaliy harakatlari majmui “investitsiya faoliyati” deb yuritiladi. Korxonalar investitsiya faoliyatini amalga oshirish borasida turli maqsadlarni ko’zlayilar. Ayrim korxonalar uchun investitsiya faoliyati bilan shug’ullanish ularning asosiy faoliyat turi hisoblanib, kompaniyaning moliyaviy natijalari shu yo’nalishning natijalariga bevosita bog’liq bo’lsa, ayrimlari investitsiyalarni keyinchalik muhim ishlarni amalga oshirish uchun zahira sifatida ushlab turadi, boshqalari esa savdo munosabatlarini mustahkamlash yoki tijorat sohasidagi ustunlikka ega bo’lish uchun savdo investitsiyalariga mablag’ yo’naltiradi. Korxonalarning investitsiya faoliyatini davlat turli shakllarda tartibga solib turadi. Jumladan: - investitsiya kiritishning e’tiborga loyiq yo’nalishlari va ob’ektlarini belgilab berish; - investitsiya faoliyatini soliqlar bilan tartibga solish; - investitsiyalar hisobini yuritishni standartlar yordamida tartibga solish; - investitsiya faoliyatini investorlarga moliyaviy yordam ko’rsatish yoki tegishli kredit siyosatini o’tkazish orqali tartibga solish; - investitsiya faoliyatini tegishli amortizatsiya siyosatini amalga oshirish orqali tartibga solish. 1. Investitsiyalarning mazmuni va ularni hisobga olish vazifalari Korxonalar o’z bo’sh mablag’larini qimmatli qog’ozlar, davlatning qarz majburiyatlarini sotib olish, boshqa korxonalarning ustav kapitalida qatnashish, birgalikda o’zaro manfaatli loyihalarni amalga oshirish kabi yo’nalishlarga sarf qilishlari mumkin. Yuqorida keltirilgan holatlar xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda investitsiyalar hisobini yuritishga bevosita o’z ta’sirini o’tkazadi. Respublikamizda korxonalarning investitsiyalar qilish bilan bog’liq xo’jalik muomalalari hisobi asosan buxgalteriya hisobining “Moliyaviy investitsiyalarni hisobga olish” deb nomlangan 12-sonli BHMS “Moliyaviy investitsiyalarni hisobga olish” vositasida yuritiladi. Shu bilan birgalikda, investitsiyalardan tushgan daromadlarni tan olish, sho’’ba korxonalarga investitsiyalar qilish, birgalikdagi faoliyatga qilingan investitsiyalarni hisobga olish kabi ayrim xo’jalik muomalalari esa 2-sonli “Asosiy xo’jalik faoliyatidan tushgan daromadlar”, 8-sonli “Jamlangan moliyaviy hisobotlar va shu’ba xo’jalik jamiyatlariga sarmoyalarni hisobga olish” deb nomlangan BHMS yordamida tartibga solinadi. Investitsiyalar hisobini yuritishning vazifalari quyidagilardan iborat: - investitsiyalarni amalga oshirish bilan bog’liq xo’jalik muomalalarini o’z vaqtida, to’liq va to’g’ri aks ettirilishini ta’minlash; - investitsiyalarni toifalari bo’yicha to’g’ri turkumlanishini ta’minlash; - investitsiyalarni baholash va qayta baholash muomalalarini to’g’ri amalga oshirish; - investitsiyalarni bir toifadan boshqasiga o’tkazilishi muomalalarini to’g’ri amalga oshirilishini ta’minlash; - investitsiyalardan olingan daromadlarni to’g’ri hisobga olinishi, soliqqa tortilishi va moliyaviy hisobotlarda to’g’ri ko’rsatilishini ta’minlash; - turli toifadagi investitsiyalarni chiqib ketishi muomalalarini to’g’ri aks ettirilishini ta’minlash; - investitsiyalar bilan bog’liq xo’jalik muomalalarni milliy standartlari talabi asosida yuritilishini taminlash. 2. Investitsiyalarning turkumlanishi va baholanishi Buxgalteriya hisobining xalqaro va milliy standartlari talablariga binoan xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan amalga oshirilgan investitsiyalar quyilgan vaqtiga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi: uzoq muddatli investitsiyalar; qiska muddatli investitsiyalar. Bir yildan ortiq muddatda daromad olishni maqsad qilib turli ob’ektlarga yo’naltirilgan moliyaviy qo’yilmalar uzoq muddatli investitsiyalar deb ataladi. Qisqa muddatli investitsiyalar esa bir yildan kam bo’lgan muddatda daromad olishni ko’zda tutgan aktivlarga yo’naltirilgan qo’yilmalardan iborat bo’ladi. Buxgalteriya hisobining standartlari talablariga binoan o’zlarining hisob siyosatida uzoq va qisqa muddatli investitsiyalarni ajratib ko’rsatishni lozim deb topgan korxonalar uzoq muddatli investitsiyalarni balansning “uzoq muddatli aktivlar”i tarkibida, qisqa muddatli investitsiyalarni esa “joriy aktivlar”i tarkibida ko’rsatishlari lozim. O’z moliyaviy hisobotlarida aylanma mablag’lar bilan uzoq muddatli aktivlar o’rtasidagi tafovutni ko’rsatuvchi xo’jalik yurituvchi sub’ektlar qisqa muddatli (joriy) moliyaviy investitsiyalarni egalik qilish muddati bir yilgacha bo’lgan aylanma mablag’ sifatida ko’rsatishlari, uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalarni esa egalik qilish muddati bir yildan oshadigan uzoq muddatli aktivlar sifatida ko’rsatishlari lozim. O’z balanslarida qisqa muddatli va uzoq muddatli investitsiyalarni farqlamaydigan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar bu farqni baholash maqsadlari uchun ko’rsatishlari va investitsiyalarning balansdagi qiymatini BHMS 12-son “Moliyaviy investitsiyalarni hisobga olish”ning 13 va 15-bandlariga muvofiq aniqlashlari shart. Qisqa muddatli (joriy) aktivlar sifatida tasnif qilingan investitsiyalar buxgalteriya balansida: - bozor qiymati; - xarid qiymati va bozor qiymati kabi ikki qiymatning eng kami bo’yicha hisobga olinishi kerak. Agar qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalar xarid va bozor qiymatlaridan eng kam baholanish bo’yicha hisobga olinadigan bo’lsa, balansdagi qiymati umuman barcha investitsiyalar qiymati asosida yoki investitsiyalar turlari bo’yicha yoxud alohida investitsiyalar asosida aniqlanadi. Qisqa muddatli investitsiyalar bozor qiymatining o’zgarishidan keladigan daromad yoki zarar shu daromad yoki zarar sodir bo’lgan hisobot davrida tan olinadi. Uzoq muddatli aktivlar sifatida tasnif etilgan investitsiyalar buxgalteriya balansida: - xarid qiymati bo’yicha; - qayta baholashni hisobga olgan qiymat bo’yicha; - xarid qiymati va bozor qiymatining umumiy investitsiyalar usuli bo’yicha aniqlangan eng kam bahosi bo’yicha hisobga olinadi. Uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalarni qayta baholash uchun qayta baholashning amalga oshirish davriyligini, shu jumladan uzoq muddatli investitsiyalar toifalarini aniqlash zarur. Balans qiymatining vaqtincha pasayishini istisno etgan holda investitsiyalar qiymati kamaygan taqdirda barcha uzoq muddatli investitsiyalarning balans qiymati kamaytiriladi. Bundan kamaytirish har bir moliyaviy qo’yilma bo’yicha aniqlanadi va tayyorlanadi. Uzoq muddatli investitsiyalar xarid qiymati bo’yicha hisobga olinadi. Uzoq muddatli investitsiyalarning qiymati muqarrar kamayib borgan taqdirda bu investitsiyalarning balans qiymati har bir investitsiya bo’yicha alohida kamaytirilishi lozim. Bunday hollarda xatarning turlari, investitsiya qilinayotgan sub’ektda investorning ulushi e’tiborga olinadi. Uzoq muddatli investitsiyalar balans qiymatining vaqtincha pasayishi hisobda aks ettirilmaydi. Investitsiyalarni baholash 12-sonli “Moliyaviy investitsiyalarni hisobga olish” deb nomlangan BHMS asosida amalga oshiriladi. Bunga ko’ra qisqa muddatli investitsiyalar sotib olingan paytda buxgalteriya hisobida xarid bahosida aks ettiriladi. Investitsiyalarning xarid bahosi esa, investitsiyaning o’z qiymati, brokerlarga to’langan to’lovlar, boj to’lovlari, bank xizmati uchun to’langan mablag’ va boshqa xarajatlardan tashkil topadi. Agar investitsiyalar to’liq yoki qisman aktsiyalar yoki boshqa qimmatli qog’ozlar emissiyasini amalga oshirish orqali sotib olinsa, unda sotib olingan investitsiyalarning qiymati ularning nominal qiymati emas, balki bozor bahosiga teng bo’ladi. Agar investitsiyalarni sotib olish to’liq yoki qisman boshqa aktivlarga almashtirish orqali amalga oshirilsa, investitsiyaning xarid qiymati almashtirish uchun tavsiya etilgan aktivning joriy qiymati bo’yicha belgilanadi. Ammo bu holatda investitsiyalarning bozor qiymati aniqroq bo’lsa, ushbu bahoni qo’llash ma’qul bo’ladi. Agar investitsiyalar sotib olingunga qadar hisoblangan foizlar yoki dividendlar qiymati bilan sotib olinsa, bunday investitsiyalar sotuvchiga to’langan foizlar yoki dividendlar summasi chiqarib tashlangan xarid qiymatida aks ettiriladi. Hisobot tuzish sanasida investitsiyalar BHMS standartlari talablariga ko’ra korxona balansida bozor qiymatida yoki sotib olish va bozor qiymatidan kami bo’yicha ko’rsatilishi lozim. Agar qisqa muddatli investitsiyalar korxonaning hisob siyosatiga ko’ra sotib olish va bozor qiymatidan kami bo’yicha hisobga olinadigan bo’lsa, uning balans qiymati: - alohida olingan investitsiyalar bo’yicha; - investitsiyalarning toifalari bo’yicha; - investitsiyalar portfeli asosida aniqlanishi mumkin. Uzoq muddatli investitsiyalar esa hisobot sanasiga buxgalteriya balansida sotib olish qiymati, qayta baholashni hisobga olgan qiymat yoki sotib olish va bozor bahosidan kami bo’yicha aks ettiriladi. Uzoq muddatli investitsiyalarning balans bahosini aniqlash investitsiyalar portfeli asosida amalga oshiriladi. 3. Investitsiyalar hisobini tashkil qilish Tashkilotning moliyaviy hisob va moliyaviy hisobotida moliyaviy investitsiyalarni shakllantirish qoidalari BHMS 12-son “Moliyaviy investitsiyalarni hisobga olish”da belgilangan. BHMS 12-son moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari (MHXS) asosida ishlab chiqilgan va yuridik shaxslar uchun qo’llaniladi (kredit muassasalari va byudjet muassasalaridan tashqari), hamda qimmatli qog’ozlar bozoridagi professional ishtirokchilari, sug’urta tashkilotlari, va nodavlat pensiya fondlari uchun. BHMS 12-sonda aktivlarning moliyaviy investitsiyalar sifatida hisobga olinishi uchun muayyan shartlar bajarilishi kerakligi qayd etilgan: - tashkilotning moliyaviy investitsiyalar va ushbu huquqdan kelib chiqadigan mablag’lar yoki boshqa aktivlarni olish huquqini tasdiqlovchi hujjatlarning mavjudligi; - moliyaviy investitsiyalar bilan bog’liq moliyaviy risklarni tashkilotga o’tishi; - kelgusida tashkilotga foizlar, dividendlar yoki ularning qiymatini oshirish shaklida iqtisodiy foyda (daromad) keltirish qobiliyati. BHMS 12-songa muvofiq tashkilotning moliyaviy investitsiyalar tarkibiga kiradi: - davlat qimmatli qog’ozlari (zayomlar); - boshqa tashkilotlarning qimmatli qog’ozlari (shu jumladan qarz qimmatli qog’ozlari); - boshqa tashkilotlarning ustav kapitaliga badallar; - boshqa tashkilotlarga berilgan qarzlar; - kredit muassasalaridagi omonatlar; - boshqa tashkilotdan bitim bo’yicha sotib olingan debitorlik qarzlari huquqi; - oddiy hamkorlik shartnomasi bo’yicha hamkor tashkilotning qo’yilmalari. Tashkilotlar moliyaviy investitsiyalar tarkibiga kiritilmaydigan ob’ektlar: - aktsiyadorlik jamiyati tomonidan qayta sotish yoki bekor qilish uchun sotib olingan o’z aktsiyalari; - veksel beruvchi tashkilot tomonidan sotilgan tovarlar, mahsulotlar, bajarilgan ishlar, ko’rsatilgan xizmatlar uchun hisob-kitob uchun sotuvchiga beriladigan veksellar; - tashkilotning moddiy shaklga ega bo’lgan ko’chmas mulk va boshqa mol-mulkka investitsiyalari, ya’ni tashkilot tomonidan daromad olish uchun vaqtinchalik foydalanish (vaqtinchalik egalik qilish va foydalanish) uchun haq to’lash asosida taqdim etilgan ob’ektlar; - odatiy faoliyat turlari uchun sotib olinmagan qimmatbaho metallar, zargarlik buyumlari, san’at asarlari va boshqa shu kabi qimmatbaho buyumlar; - moddiy shaklga ega bo’lgan aktivlar (asosiy vositalar, moddiy ishlab chiqarish zahiralari va nomoddiy aktivlar). Tashkilot to’liq va ishonchli axborotni shakllantirish, shuningdek ularning mavjudligi va harakati ustidan nazorat qilish imkonini beruvchi moliyaviy investitsiyalarni hisobga olish birligini mustaqil tanlaydi. Seriya, partiya yoki boshqa bir xil moliyaviy investitsiyalar majmui birlik sifatida belgilanishi mumkin. Moliyaviy investitsiyalar (qo’shilgan qiymat solig’i va boshqa qaytariladigan soliqlar bundan mustasno), ularni sotib olish bo’yicha tashkilotning haqiqiy xarajatlari summasi bo’lib, ular boshlang’ich qiymati bo’yicha hisobga qabul qilinadi. Moliyaviy aktivlar sifatida sotib olishning haqiqiy xarajatlari quyidagilardan iborat: - sotuvchiga shartnomaga muvofiq to’lanadigan summalar; - ushbu aktivlarni sotib olish bilan bog’liq axborot-konsalting xizmatlari uchun tashkilotlar va boshqa shaxslarga to’lanadigan summalar; - moliyaviy investitsiyalar sifatida sotib olingan aktivlar uchun vositachi tashkilotga yoki boshqa shaxsga to’lanadigan haq; - moliyaviy investitsiyalar sifatida aktivlarni sotib olish bilan bevosita bog’liq boshqa xarajatlar. Agar moliyaviy investitsiyalarni sotib olish to’g’risida qaror qabul qilish jarayonida tashkilot axborot va konsalting tashkilotlariga to’lash bilan bog’liq xarajatlarni amalga oshirgan bo’lsada, lekin bitim amalga oshmagan bo’lsa, xizmatlar qiymati tashkilotning operatsion xarajatlariga o’tkaziladi. Moliyaviy investitsiyalarni qarz mablag’lari hisobidan sotib olishda olingan kreditlar va olingan qarzlar xarajatlari ham tashkilotning operatsion xarajatlariga kiritiladi. Xulosa Xulosa qilib aytadigan bo`lsak pul, moddiy va nomoddiy shakldagi kapitalni tadbirkorlik faoliyati obektlariga daromad olish va kelajakda ularning qiymatini ko’paytirish maqsadida yo’naltirish Yüklə 345,78 Kb. Dostları ilə paylaş:
|
1 2