O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim va innovatsiyalar vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Sotsial-iqtisodiy jarayonlarnida Jadval turlari va tuzish qoidalar

Sotsial-iqtisodiy jarayonlarda ishlatiladigan jadvallarning tur va tartiblash qoidalari, ma'lumotlarni yaratish va taqdim etish uchun belgilangan struktur va standartni ta'minlaydi. Sotsial-iqtisodiy jarayonlarda ko'p ishlatiladigan jadvallar turlari va ularga oid tartiblash qoidalari quyidagilardan iborat:

Soni jadval: Soni jadvalida ma'lumotlar biron bir vaqt davomida olinadigan obyektlar yoki kategoriyalar bo'yicha tartiblanadi. Bu turi jadvallar, ma'lumotlar to'plamlarini taqsimlash, qism qism tarqatish yoki taqdim etish uchun foydalaniladi.
Tartiblash qoidalari: Soni jadvalida ma'lumotlar yarim juz (sahifa)ga joylashtiriladi. Har bir ustun ma'lum bir obyekt yoki kategori bilan bog'liq bo'ladi. Jadvalning ustunlari va qatorlari belgilanishi, ma'lumotlar ustunlar va qatorlar bo'yicha to'g'riligini ta'minlayadi. Jadvalning sarlavhasi, ustun va qatorlar nomlari va ma'lumotlar ko'rinishi aniq ko'rsatiladi.
Statistik jadval: Statistik jadvallari, ma'lumotlarning o'rtacha qiyinchilik, taqsimlanish, aloqalilik va boshqa istatistikiy xususiyatlarini taqdim etish maqsadida ishlatiladi. Bu turi jadvallar, ma'lumotlarning tahlil va taqqoslashida muhim bir vosita sifatida bo'lib, soniy xususiyatlarni ko'rsatuvchi statistika ma'lumotlarini o'z ichiga oladi.
Tartiblash qoidalari: Statistik jadvalida ma'lumotlar ustunlar va qatorlar bo'yicha tartiblanadi. Ustunlar, ma'lum bir o'zgaruvchini, observatsiyani yoki boshqa ma'lum bir xususiyatni ko'rsatadi. Qatorlar esa ma'lum bir observatsiya yoki o'zgaruvchiga oid ma'lumotlarni taqdim etadi. Jadvalda statistikiy xususiyatlar, masalan, o'rtacha, standart deviasiya, median, maksimum, minimum va boshqalar kabi qiymatlar ko'rsatilishi mumkin.
Vaqtga bog'liq jadval: Bu turi jadvallar, belgilangan vaqt davomida ma'lumotlar o'zgarishini ko'rsatish uchun ishlatiladi. Bu jadvallar, tendentsiyalarni, musiqa vaqt oqimlari, sezonal oqimlarni yoki boshqa vaqtga bog'liq o'zgarishlarni analiz qilish uchun foydalaniladi.

Tartiblash qoidalari: Vaqtga bog'liq jadvalda, vaqt davomlari ko'rsatiladi va har bir vaqt davomi uchun ma'lumotlar taqdim etiladi. Ma'lumotlar odatda kronologik tartibda ko'rsatiladi va muvaffaqiyatli ta'limotlash, sezonal oqimlarni yoki boshqa vaqtga bog'liq o'zgarishlarni tahlil qilishga imkon beradi.

Jadvallar, sotsial-iqtisodiy jarayonlarda ma'lumotlarni tartiblash, taqdim etish va analiz qilish uchun muhim vositalardir. Jadvalning mosligi va to'g'riligi ma'lumotlarni aniq va tushunarli ko'rsatishga yordam beradi.
Sotsial-iqtisodiy jarayonlarnida statistik ma’lumotlarni shunday taqdim etish kerakki, ulardan foydalanish qulay bo‘lsin, ularni o‘qish va tushunish oson bo‘lsin. Ularni taqdim etishning eng kamida 3 ta usuli mavjud:
- matnda so‘z bilan bayon etish,
- jadval shaklida ifodalash;
- grafiklar orqali tasvirlash.
Ma’lumotlarni so‘z bilan matnda bayon etish ko‘rinishda yaxshi yo‘lga o‘xshab tuyulsa ham, ammo subyektning mahoratiga, ma’lumotlarni talqin qilishdagi o‘ziga xoslikka bog‘liq. Bundan tashqari, bu holda ularni har taraflama tushunish, bog‘lanishlarini payqash birmuncha og‘irlashadi.
Statistik axborotlarni jadvalda ifodalash so‘z bilan bayon etishga qaraganda o‘rganilayotgan voqealarni ravshan va jozibali qilib tasvirlaydi.
Statistikadagi jadvallar logarifmlik, karra va boshqa jadvallardan tubdan farq qiladi. Ular ijtimoiy - iqtisodiy hayotimiz, turmushimizning turli tomonlarini ta’riflovchi ko‘rsatkichlarni yaqqol va ixcham shaklda, o‘zaro bog‘lanishda ifodalab, umumiy va o‘ziga xos xususiyatlarini oydinlashtiradi.
Demak, O‘zbekiston aholisi, uning mehnatga qobiliyatli va iqtisodiy faol qismi yil sayin ko‘payib bormoqda. Ammo umumiy aholi o‘sish sur’atiga nisbatan mehnatga qobiliyatli kishilar soni tezroq ko‘paymoqda va unga nisbatan iqtisodiy faol aholi soni esa biroz sekin ortmoqda. Natijada aholining mehnatga layoqatlik darajasi o‘sishi bilan bir qatorda iqtisodiy faollik darajasi biroz pasayish tendensiyasiga ega.

1-Jadval²