O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim va innovatsiyalar vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Statistik grafikning tarkibiy elementlari.

Sotsial-iqtisodiy jarayonlarnida statistik kuzatish turlari
Sotsial-iqtisodiy jarayonlarda ma'lumotlarni tahlil qilish uchun turli statistik kuzatish turlari mavjud. Ba'zi asosiy statistik kuzatish turlari quyidagilardir:
O'rtacha qiymat: O'rtacha qiymat, ma'lumotlarning barcha qiymatlarining yig'indisini ma'lumotlar soniga bo'lib hisoblab, ma'lumotlar to'plamining keskin bir tavsifini beradi. O'rtacha, ma'lumotlar to'plamidagi qiymatlarning o'zaro bo'lishi mumkin.
Median: Median, ma'lumotlar to'plamidagi qiymatlarni tartiblashdan keyin o'rtasidagi qiymatni ifodalaydi. Median, ma'lumotlarni o'rtacha qiymatdan tashqari qiymatlar bilan solishtirishda foydalaniladi.
Moda: Moda, ma'lumotlar to'plamida ko'p marta takrorlangan qiymatlarni ifodalaydi. Bu, ma'lumotlar to'plamidagi eng ko'p takrorlangan qiymatlarni aniqlashda yordam beradi.
Variansiya va standart deviasiya: Variansiya va standart deviasiya, ma'lumotlar jadvalidagi qiymatlarning o'zaro bo'lishini ifodalaydi. Variansiya, ma'lumotlar to'plamida o'zgaruvchining qanday ko'rinishda o'zgarishi haqida ma'lumot beradi. Standart deviasiya esa o'zgaruvchining o'rtacha qiymatdan qanday uzoqda bo'lishini ko'rsatadi.
Korelyatsiya: Korelyatsiya, ikki o'zgaruvchining o'zaro bog'liqlik darajasini ifodalaydi. Bu, o'zgaruvchilar orasidagi aloqani aniqlashda yordam beradi. Korelyatsiya qiymati -1 dan 1 gacha bo'lishi mumkin.
Tendentsiyalar: Tendentsiyalar, ma'lumotlar jadvalidagi o'zgaruvchining o'zgarish yo'nalishini va shaklini ifodalaydi. Bu, ma'lumotlarda ko'rinayotgan o'zgarishlarni aniqlashda foydalaniladi.
Regressiya: Regressiya, bir yoki bir nechta o'zgaruvchilar orasidagi bog'liqlikni ifodalaydi. Bu, o'zgaruvchilar orasidagi o'zaro ta'sirni va bir o'zgaruvchining boshqa o'zgaruvchaga qanday ta'sir qilishi mumkinligini ko'rsatadi.

Anova: Anova (analysis of variance), boshqa statistik kuzatishlar orqali taqqoslangan ma'lumotlar to'plamlari o'rtasidagi farqni aniqlashda ishlatiladi. Uzunligi ikki yoki undan ortiq to'plamlarni solishtirishga imkon beradi.

Chi-kvadrat testi: Chi-kvadrat testi, ma'lumotlar to'plamidagi kategoriyalar orasidagi aloqani aniqlashda foydalaniladi. Bu test, faktik ma'lumotlar va kutilgan ma'lumotlar o'rtasidagi farqni aniqlash uchun ishlatiladi.
Bu statistik kuzatish turlari, sotsial-iqtisodiy jarayonlarda ma'lumotlarni tahlil qilishda va o'zgarishlarni tushuntirishda keng qo'llaniladi. Ulardan foydalanish, ma'lumotlar to'plamidagi tushunchalarni tushunishga va jarayonlarni tahlil qilishga imkon beradi.
CHiziqli diagrammalar. Bu diagrammalar eng keng tarqalgan bo’lib, ular yordamida dinamika qatorlari, hodisalar orasidagi bog’lanishlar, taqsimlanish qatorlari va shartnoma (reja)ni bajarish ko’rsatkichlari tasvirlanadi. CHiziqli diagrammalar koordinat maydoni yoki raqamli setka asosida tuziladi. Vertikal o’qqa (ordinata o’qi) olingan masshtabda dinamika qatorining ko’rsatkichlari yoki natijaviy belgining qiymatlari nuqtachalar bilan nishonlanib joylashtiriladi. Gorizontal o’qqa (abtsissa o’qi) ma’lum masshtabda qatorning davrlari (vaqtlari) yoki faktor belgisining qiymatlari nuqtachalar bilan nishonlanadi. Keyin o’qlardagi har qaysi nuqtachalardan qarama-qarshi o’qqa nisbatan parallel ravishda perpendikulyar chiziqlar o’tkaziladi. Ularning o’zaro uchrashgan nuqtalari (ordinata cho’qqilari) bir-biri bilan birlashtiriladi va natijada siniq chiziq hosil bo’ladi. Bu siniq chiziq dinamika qatorini yoki o’rganilayotgan hodisalarning o’zaro bog’lanishini tasvirlaydi.
Intervalli (oraliqli) variatsion qatorlar uchun tuzilgan diagramma esa taqsimlanish gistogrammasi deb yuritiladi. 4.4-grafikda O’zbekiston fermer xo’jaliklarida paxta terimchilarining kundalik terim normasini bajarish darajasi bo’yicha taqsimlanishi gistogramma shaklida tasvirlangan.
CHiziqli diagrammalar ko’pincha siniq chiziq shaklida tuziladi. Ammo murakkab hodisa va jarayonlarni o’rganishda bu shakl har doim qo’l kelavermaydi. Ayrim hollarda chiziqli diagrammani spiral shaklida tuzish maqsadga muvofiqdir.
Spiral shaklli diagrammalar o’rganilayotgan to’plamning umumiy o’zgarishi bilan bir vaqtda uning tarkibiy qismlarining o’zgarishini ham tasvirlash yoki hodisaning davrma-davr (masalan, yilma-yil) o’zgarishi bilan bir yo’la har bir davr ichidagi (masalan, oyma-oy) o’zgarishini ham aks ettirish zarur bo’lganda qo’llaniladi.