O’zbekiston respublikasi oliy talim vazirligi samarqand veterinariya medisinasi instituti tabiiy va ilmiy fanlar kafedrasi

Akustik rezonans. 
Agar qisqa muddatda ta’sir etgan tashqi kuchdan so’ng sistema faqat ichki
kuchlar ta’sirida tebranayotgan bo’lsa, bunday tebranish erkin tebranish deyiladi.
Agar sistemaga davriy o`zgaruvchan tashqi kuch doimo ta`sir etib tursa, 
tebranishlar majburiy tebranishlar deyiladi. Tebranish chastotasi esa xususiy 
tebranish chastotasi deyiladi. Tashqi kuchning o`zgarish chastotasi sistemaning
xususiy tebranish chastotasiga yaqin bo`lsa, tebranish amplitudasi o`zining
maksimal qiymatiga erishadi. Bu hodisa mexanik rezonans hodisasi deyiladi. 
Silindrik naydagi havo ustunida tovushning nayning oxirdagi to`siqdan
ko`p marta qaytishi natijasida aniq chastotali erkin tebranishlar, ya`ni turg`un 
to`lqinlar hosil bo`ladi. Xususiy tebranish chastotasi havo ustunining uzunligi 
bilan aniqlanadi. Tebranish chastotasi to`lqin uzunligi orqali ifodalanadi.



2

Havo ustunida majburiy tebranish hosil qilish uchun tovushni
uzluksiz chiqarib turadigan manba bo`lishi kerak. Bu tovush chastotasi havo 
ustunining xususiy tebranish chastotalaridan biriga teng bo`lganda amplitudasi
katta bo`lgan turg`un to`lqin hosil bo`ladi. Bu hodisaga akustik rezonans
deyiladi. Bir tomoni ochiq, ikkinchi tomoni elastik porshen bilan berkitilgan 
trubkaning havo ustunida turg`un to`lqin hosil bo`lishini ko`rib chiqamiz. Manba
qisqa muddatda tovush chiqarsa yuguruvchi to`lqinni sinusida kesmasi bilan 
ifodalash mumkin. 1- rasmda tushayotgan 

1
y
to`lqin ifodalangan.

---

85 
1a – rasm
1a – rasmda tushayotgan to`lqindan (ya`ni 
1
y
to`lqindan) qolgan to`lqin va 
porshendan qaytgan
2
y
to`lqin ifodalangan. Rasmda faqat qaytgan y
2
to’lqin 
ifodalangan. 1b – rasmda esa 
2
y
to’lqin trubkaning ochiq uchidan qaytib 
3
y
to’lqin 
hosil qiladi. 
2
y
va 
3
y
to’lqinlarining qo’shilishidan turg’un to’lqin hosil bo’ladi. 
Trubkaning ochiq uchidan qaytishda to’lqinning fazasi o’zgarmaydi (chunki 
to’lqin zichligi kichik muhitdan qaytayapti). Shuning uchun nayning ochiq uchida 
turg’un to’lqin do’ngligi hosil bo’ladi. Porshendan qaytganda esa to’lqin fazasi 

ga o’zgaradi (zichroq muhit bo’lgani uchun) va to’lqin uzunligi yarim to’lqin 
uzinligini yo’qotadi. Natijada porshen yaqinida to’lqin tuguni hosil bo’ladi. 
Keyingi tugunlar porshendan
2
.
..........
2
3
,
2
2
,
2




n
masofalarda, do’ngliklar esa 
...
..........
4
5
,
4
5
,
4
3
,
4




masofalarda hosil bo’ladi. Agar havo ustuni shunday tanlab 
olinsaki, unga yarim to’lqinlarning butun soni to’g’ri kelsa, ya’ni 
2

n
h

bo’lsa, 
barqaror turg’un to’lqin hosil bo’lmaydi, chunki bir-birini almashtiruvchi turg’un 
to’lqinlar turli ko’rinishga ega bo’lib o’zgarib turadi. Havo ustuni L ga chorak 
to’lqinlarning toq soni to’g’ri kelsa 
4
)
1
2
(



n
L
bo’lsa, u holda 
2
1
y
y

turg’un 
to’lqin nayning ochiq uchida do’nglik porshen yaqinida esa tugun hosil qiladi.
Ulardan keyin hosil bo’lgan 
2
3
y
y

to’lqinlarning ko’rinishi huddi 
2
1
y
y

to’lqini 
kabi bo’ladi (1b-rasm) 
1b – rasm
Bir tomonga yo`nalgan
,
1
y
,
3
y

5
y
to`lqinlarning fazasi hamma 
nuqtalarda bir xil bo`ladi , unga qarama – qarshi yo`nalgan y
2
, y
4
, y
6
to’lqinlar 
ham bir xil fazaga ega. Shuning uchun natijaviy to’lqin amplitudasi bu to’lqinlar 
amplitudalarining yig’indisiga teng bo’ladi, ya’ni:
.......
5
3
1
`




a
a
a
A
ng
o
.......
6
4
2




a
a
a
A
chap

---

86 
Ularning yig’indisi katta bo’lgan turg’un to’lqin hosil qiladi
A
turg’
=2A
chap 
Havoning nay devoriga ishqalanishi va tovushning nurlanishi natijasida 
energiya kamayib boradi, turg’un to’lqin amplitudasi kamayib, tebranish so’nib 
boradi 
5
3
1





, y
2
, y
3
qo’shilib turadi. Bu berilayotgan energiya yo’qolayotgan 
enrgiyaga teng bo’lib qolgan, tebranishlar o’zgarmas amplituda bilan davom 
etaveradi. Bu hodisa akustik rezonansdir.
Asbobning tuzilishi va ishlash usuli: Asbob qo’zg’aluvchi porshenli naydan, 
tovush nurlagichi hamda T
1 
va T
2
telefonlardan iboratdir. 
2 – rasm
Telefonlar tovush manbai va qabul qilgich sifatida foydalaniladi. Tovush 
nurlagichi telefon membranasini aniq chastotasi bilan tebrantiradi. Tovush 
to’lqinining uzunligi 


, bunda 
v




. Akustik rezonansni kuzatish uchun 
porshenni surish bilan havo ustunini shunday tanlab olish kerakki, unga chorak 
to’lqinlarining toq soni to’g’ri kelsin. Bu vaqtda tovush manbaining chastotasi 
xususiy tebranish chastotasiga teng bo’ladi va tovushning kuchayishini sezamiz. 
Agar porshenni nayning ochiq uchidan yuqoriga sursak, tovushning birinchi 
kuchayishi
4
1


L
, keyingilari 
4
3
3


L
, 
....
4
5
5


L
va hokazo masofalarda 
kuzatiladi. Ikkita ketma-ket kuchayishlar orasidagi masofa 
2

ga teng. Bu ishdan 
maqsad tovush to’lqinining uzunligi 


ni aniqlab, undan tovush tezligi 


ni 
hisoblashdir. Tebranish chastotasi tovush nurlagichidan olinadi. To’lqin uzunligini 
tovush kuchsiz eshitilgan nuqtalarda ham aniqlash mumkin. Ikkita tovush kuchsiz 
eshitilgan nuqta orasidagi masofa ham 
2

bo’ladi.