O’zbekiston respublikasi oliy talim vazirligi samarqand veterinariya medisinasi instituti tabiiy va ilmiy fanlar kafedrasi

Teri - u kollogen tolalaridan, elastin va asosiy to’qima materialidan iborat. 
Kollogen quruq massasining 75%, elastin esa 4 % tashkil qiladi. 
Elastin - rezina kabi cho`ziladi (300% gacha), kollogen esa kapron tolasiga 
o’xshash cho’ziladi (10%). Teri yuqori elastik xossaga ega. 
 Muskullar - tarkibiga kollogen va elastin tolalaridan tarkib topgan 
tutashtiruvchi to’qima kiradi. Shuning uchun ularning mexanik xossalari 
polimerlar mexanik xossalariga mos keladi. 
Qon tomirlari - to’qimasining mexanik xossalari kollogen, elastin va muskul 
tolasining xossalari orqali aniqlanadi.
Odam va hayvonlarning mexanik ishi ko’pgina sabablarga bog’liq bo’lgani 
uchun oldindan ishning biror chegaraviy qiymatini ko’rsatish qiyin. Massasi 70 kg 
bo’lgan sportchi 1 m. yuqoriga ko’tarilsa, u 0,2 s vaqtda 3,5 kVt quvvatga ega 
bo’ladi. Odam gavdasi bajargan ishni quyidagi formula bilan aniqlash mumkin. 
2
2





E
(1.7) 

---

7 
Bunda 

- inersiya momenti,

- burchak tezlik. 
Massasi 70 kg bo’lgan odam 5 km/soat tezlik bilan yurganda quvvatini 60 
Vt ga oshiradi. Tezlik ortishi bilan bu quvvat yana ortadi, ya’ni 7 km /soat 
bo’lganda 200 Vt bo’ladi. Velosipedchi 9 km/soat tezlikda 30 Vt, 18 km/soat 
tezlikda 120 Vt quvvatga ega bo’ladi. Ko`chish bo’lmaganda ish 0 ga teng, lekin 
muskullar toliqishi ish bajarishdan dalolat beradi. Bunday ish muskullar statik 
ishi deyiladi. Odam bajargan ish ergometrlarda (veloergometrlar) bilan o’lchanadi. 
Jism gorizontal tekislikda o’zgarmas tezlik bilan harakat qilayotganda ish havo 
qarshiligi va ishqalanish kuchini yengishga sarflanadi. Chopish paytida 
ishqalanishning ta’siri kichik, lekin chopishda ko’p energiya sarflanadi. Energiya 
yuguruvchining yuqoriga va pastga harakatiga, yerdan oyoqlar bilan itarilishga, 
issiqlik chiqarishga sarf bo’ladi. Bundan tashqari oyoqlarning massasi yuguruvchi 
massasining 50% tashkil qilib, u doimiy tezlashib, tormozlanib turadi. Shu sababli 
oyoqlar muskullari bajargan ish katta bo’lib, u 
2
2
mv
d
F
A



(1.8) 
formula bilan aniqlanadi. Bunda F - muskul kuchi, d - muskulning ish bajarishga 
mos masofasi, m - oyoq massasi.
Chopuvchi tezligi uning o’lchamidan bog’liq emas. Bu hamma hayvonlar 
uchun ham o’rinlidir. Odamlar yomon chopuvchilardir, chunki ularning harakatini 
oyoqlarida to’plangan muskullar bajaradi. Odamning yarim massasi esa oyoqda. 
Shu sababli eng chopqir jonivorlar oyoqlari ingichka bo’lib, asosiy muskullari 
gavdada joylashgan. M: straus 23 m/s, bo’ri va quyon 18 m/s ,odam 11 m/s. Katta 
mushuklar oyoqlari baquvvat, shu sababli ular tez chopishga emas, balki sakrashga 
mo’ljallangan. Ular o’ljani sakrab ushlaydi. Arslon o’zining o’ljasini bir 
tashlanishda ushlay olmasa, u yugurmasdan yana kutadi.
Yumshoq biologik materiallar xuddi muskul to’qimalari singari elastik 
xossaga ega. Yumshoq materiallar elastomerlarga kiradi, ular suyak materialidan 
quyidagilar bilan farq qiladi; 
-suyak materiali cho’zilish va siqilish chizig’i to’g’ri chiziqdan iborat bo’lsa, 
elastometrniki egri chiziq. 
-Yung moduli suyak materiali uchun taxminan 10
10
Pa va o’zgarmas bo’lsa, 
elastomerniki kuchlanishga qarab 10
5
– 10
6
Pa oralig’ida o’zgaradi, 
- 
Suyak cho’zilishi 1% atrofida bo’lsa, elastilin 3 karragacha ham cho’zilishi 
mumkin. 
Deformasiya tirik jonivorlar uchun muhim talablardan biridir. 
Barcha tirik jonzod uchun tovushning ahamiyati katta. Ba’zilar uchun bu 
aloqa vositasi bo’lsa, boshqalar uchun rivojlanishga ham ta’siri bor. Tovush 
deganda chastotasi 16 Gs.dan 20 kGs.gacha bo’lgan elastik to’lqinlar tushuniladi. 
Tovush xossalari fizikaning akustika bo’limida o’rganiladi.