O’zbekiston respublikasi oliy talim vazirligi samarqand veterinariya medisinasi instituti tabiiy va ilmiy fanlar kafedrasi

 
5.ATOM TUZILISHI VA NUR ChIQARISh,KVANT BIOFIZIKASI 
REJA:
 
Atom haqida tushuncha. Atomning nur chiqarishi, uning qonuniyatlari, 
rentgen nurlari, turlari, xossalari. Rentegn nurlarining moddalarga ta’siri. Rentgent 

---

61 
nurlari, rentgen struktur analiz, rentgen nurlariingn davolash va diagnostikda 
qo’llanilishi. 
Lyuminissensiya, uning turlari va asosiy fizik xarakteristikalari. 
Lyuminissensiya qonuniyatlari. 
Optik kvant generatorlar (OKG), lazerlar, ularni olish , fizik xossalari 
va biologik ta’siri, tibbiyot va veterinariyada lazer nurlarining ahamiyati (ko’z 
jarrohligi, aktiv nuqtalarga ta’siri. Atom yadrosi uning tuzilishi. Yadroning fizik 
xarakteristikasi . Yadroning bog’lanish energiyasi. Massa defekti. Radioaktivlik, 
uning turlari va asosiy qonuni, yarim yemirilish davri. Radioaktiv nurlarni qayd 
qilish usullari. Rentgen va radioaktiv nurlarning tirik organizmga ta’siri. 
Radioaktiv nurlar va genetika. Belgili atom va uning medisina va veterinariyada 
qo’llanishi. q/x da radioaktiv nurlar. Radioativ nurlardan himoyalanish. 
Dozimetriya. Dozimetrik asboblar. Biosferada radioaktiv nurlar va ularning 
ekologik ta’siri. 
Tayanch tushunchalar: rentgenastruktur analiz, rentgenadiagnostika, 
flyurografiya , rentgonografiya, rentgenotomografiya, lyuminissent analiz, siljish 
qonuni lazeroterapiya, elektron qobiqlar, atomning nurlanishi, lyuminasiya, siljish 
qonuni, rentgen nurlari, lazer , spektral seriyalar, massa soni, massa defekti, 
bog’lanish energiyasi. massaning atom birligi, radioaktivlik, yarim yemirilish 
davri, termoyadro reaksiyalari. 
Atom bo’linmas zarracha ekanligini eramizdan oldingi olimlar (Demokrit, 
Epikur, Lukresiy) aytib o’tgan edi. O’rta asrda fan rivoji deyarli bo’lmaydi, faqat 
XVIII asrdagina atom haqidagi ta’limot yana qaytadan rivojlandi (Lavuaze, 
Lomonosov, Dalton). Bu vaqtda atomning ichki tuzilishi haqida hali gap bormas 
edi. Atom tuzilishi haqidagi ta’limot 1869 yil D.I.Mendelevning davriy sistemasi 
e’lon qilingandan so’ng yangi bosqichga kirdi. XIX asrda elektron atom 
tarkibidagi zarrachalardan biri ekanligi tajribada tasdiqlandi, faqatgina XX asr 
boshida atomning ichki tuzilishi haqidagi masala o’rtaga qo’yildi. Birinchi bor bu 
masalani 1903 yil Dj.Tomson amalga oshirishga urindi. Uning moduli bo’yicha, 
atom uzluksiz musbat zaryadlangan shardan iborat bo’lib uning ichida o’zining 
muvozanati atrofida tebranib turuvchi elektronlar joylashgan musbat va manfiy 
zaryadlar yig’indilari bir-biriga teng bo’lib, shu sababli atom normal holda 
neytraldir. Atom radiusi 10
-10 
m bo’lgan shardir. 
Atom tuzilishi haqidagi ta’limotda Rezerfordning 

-zarrachalarning
moddada sochilish bo’yicha olib borgan tajribasi muhim rol o’ynaydi.

- 
zarrachalar radioaktiv yemirilish paytida hosil bo’ladi. Musbat zaryadlangan
bo’lib zaryadi 2e va masasi 7300 m

ga teng, tezligi 10
7
m/s 
Rezerford tajribada qalinligi 1 mkm bo’lgan oltin falgadan 

- 
zarrachalarning o’tishini kuzatdi. Natijada asosiy 

- zarrachalar ozroq 
yo’nalishidan og’gan holda o’tib ketadi, lekin ba’zi (20000 dan 1 tasi) 

- 
zarrachalar o’z yo’nalishidan keskin buralib ketadi (hattoki 180
0
) elektronlar
massasi juda kichik bo’lgani uchun bunday og’dirishga qodir emas va demak 
qandaydir og’ir musbat zaryad ta’sirida shunday hol bo’lishi kerak. Ana shu

---

62 
tajriba natijalariga asoslangan holda 1911 yil Rezerford atomning planetar 
modelini taklif qildi. Bu modelga binoan zaryadi Ze bo’lgan musbat 
yadro(o’lchashi 10
-14
– 10
-15 
) atrofida yopiq orbita bo’ylab elektronlar aylanadi. 
Atom neytral bo’lgani uchun yadro zaryadi, elektronlar zaryadlari yig’indisiga 
tengdir. Atomning butun massasi 99.94% yadroda mujassamlangan. Z – kimiyoviy 
element tartib nomeri. 
Bu ta’limot klassik fizika qonunlariga mos kelmadi. Klassik elek-
trodinamikaga binoan elektron yadro atrofida 10
6
m/s tezlik bilan aylanib 
(tezlanishi 10
22
m/s
2
) aylanish chastotasiga mos elektromagnit to’lqinlar
chiqarishi kerak . Bu esa energiyaning kamayishiga olib keladi va elektron 
yadroga tushishi kerak. Elektron yadroga yaqinlashgan sari uning chastotasi oshib 
boradi. Bu esa atom tutash spektrli nurlanish chiqarishi kerakligini ko’rsatadi. 
Demak klassik fizika atomning planetar modelini tushuntirib bera olmaydi, 
chunki 
1. Atom turg’un sistema 
2. Atom tutash emas, chiziqli spektor nurlaydi. 
Turli xil gazlarning spektorini o’rganish shuni ko’rsatdiki, har qanday gaz 
ma’lum chiziqli spektorni berar ekan. Spektral chiziqlarni gruppa (seriya)larga 
taqsimlash mumkin ekan. Biror seriyaga tegishli spektr o’zaro ma’lum
qonuniyatlar bilan joylashgan. Shvesariyalik olim Balmer vodorod atomini 
o’rgandi va ularning chastotasi quyidagi formula bilan aniqlanishini ko’rsatdi. 








2
2
1
2
1
n
R

(5.1) 
Bunda R- Ridberg doimiysi bo’lib, qiymati 
1
15
10
29
,
3



c
R
,
n = 3.4.5… 
Bunga Balmer seriyalari deyiladi. Bundan tashqari ul`trabinafsha sohada 
Layman, infraqizil sohada Pashen, Brekett, Pfund, Xemfri seriyalari ham mavjud.
Balmerning umumlashgan formulasini yozib hamma seriyalarga tadbiq qilish 
mumkin. 








2
2
1
1
n
m
R

(5.2)
Bunda 
1


m
n
va 
.....
3
,
2
,
1

m
Demak, atomlarning chiziqli spektridan ko’rinadiki atomlar nurlanishi va 
yutish jarayonlarida istalgan miqdorda emas, balki aniq parsial kvantlarni yutar va 
chiqarar ekan. Atom ma’lum energetik holatlarda bo’lib, u bir holatdan ikkinchi 
holatga o’tganda nur chiqaradi yoki yutadi.
Atomlarning energetik holatlarining diskretligi haqidagi ta’limotga binoan 
1913 yilda daniyalik fizik N.Bor atom tuzilishining kvant nazariyasini yaratdi. Bu 
nazariyaning asosini quyidagi uchta postulat tashkil qiladi. 
1.Elektronlar atomda ixtiyoriy orbitalar bo’ylab emas, balki aniq radiusli 
orbitalarda harakatlanadi.
2. Elektronlarning stasionar orbitalarda harakatlanishida energiya chiqarish 
(yoki yutish) ro’y bermaydi. 
3. Elektronning bir stasionar orbitadan boshqasiga o’tishida aniq kvant 
energiyasini chiqarish (yoki yutish) sodir bo’ladi

---

63 
2
1
E
E
h



(5.3) 
Bu formulaga chastotalar sharti deyiladi. 
Elektron quyi energetik holatdan yuqori energetik holatga o’tsa, energiya 
yutadi. 
Tajribalarning ko’rsatishicha, ko’p elektronli atomlarda ham diskret energetik 
sathlar mavjud. Sathlarning diskretligi atomda aniq radiusli elektron qatlamlar 
borligi bilan bog’liq. Har bir qatlam stasionar elliptik orbitalar to’plamidan 
iboratdir. Bu orbitalar fazoda oriyentasiyasi bilan farq qiladi. Shuning uchun bitta 
elektron qatlamdagi elektronlar ham turli turg’un orbitalarda harakat qiladi. 
Hozirgi zamon kvant mexanikasida atomda elektronlarning harakati holatini 4 
ta kvant soni xarakterlaydi. 
1 Bosh kvant soni n=1….

2. Orbital kvant soni 

=0 …. n-1 
3. Magnit kvant soni m
ye 
= - 

…0…+ 

=2

+1 
4. Spin kvant son m
s 
= 

2
1
G
K
A
2
3
1
C
1
C
2
Frank – Gers tajribalari. Bunda K-katod, A-anod,C
1
 va 
C
2
 – to’rlar G-galvanometr, I-tok kuchi,U-kuchlanish 
Haqiqatdan ham energetik holatlar diskrentligini tajribada 1913 yil nemis 
fiziklari Frank –Gers aniqladi. Balon havosi so’rilgan bo’lib, 13 Pa. bosimda simob 
bug’lari solingan. Katoddan chiqqan elektronlar K va C orasida tezlashtiriladi. C
2
va A orasida (0,5 V) ushlab turuvchi kuchlanish qo’yiladi. Elektronlar 2-sohada 
simob bug’lari bilan to’qnashadi, shu to’qnashuvdan so’ng ushlab turuvchi
potensialni yengan elektronlar 3 sohaga o’tadi va anodga tushadi. Urilish noelastik
bo’lsa, simob atomlari ma’lum energiyada uyg’onishi kerak, Haqiqatdan ham
maksimumlar 4,86 , 2 *4,86, 3*4,86 V .. larda kuzatiladi va bu kuchlanishda 
simob bug’lari uyg’onadi, elektronlar anodga yetib bormaydi.