O‘zbekistOn Respublikasi Oliy
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MADANIYAT VA SIVILIZATSIYA
|
Birinchi bob. madaniyatning ijtimOiy mOhiyati
olimlarining tadqiqotlarida madaniyat va jamiyat tushunchalarining bir xil ma’noda qo‘llanilishi ham bejiz emasdir. Madaniyat va sivilizatsiyaning o‘zaro munosabatini tadqiq etish madaniyat va jamiyatning o‘zaro ta’sirini teranroq tushunishimizga yaqindan yordam beradi. MADANIYAT VA SIVILIZATSIYA Madaniyatshunoslik tarixida madaniyatning mohiyatini bilishga turlicha metodologik nuqtai nazardan yondashib kelindi. Madaniyatga materialistik yondashish — har bir ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya, ishlab chiqarish usuli o‘ziga xos madaniyat yaratadi, degan g‘oyaga asoslanar, ma’naviy madaniyatga nisbatan moddiy madaniyatni ustun qo‘yar, har bir milliy madaniyatning betakror va noyobligini inkor etar, madaniyat istiqbolini yagona madaniyatning shakllanishi bilan bog‘lar edi. Madaniyatning mohiyatini bilishga sivilizatsiyali yondashuv esa aksincha, har bir milliy madaniyatning betakrorligini, unda umuminsoniylik va o‘ziga xoslik mavjudligini e’tirof etishni nazarda tutadi. Madaniyatshunoslik tarixida madaniyat va sivilizatsiya tushunchalarini bir-biri bilan aynanlashtirish, bir-biriga qarama-qarshi qo‘yishga qaratilgan xilma-xil nazariyalar vujudga keldi. Bizningcha, madaniyat va sivilizatsiya bir- biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, ularni bir xil hodisa sifatida tavsiflash ham, ularni bir-biriga qarshi qo‘yish ham to‘g‘ri emas. «Sivilizatsiya» atamasi madaniyat atamasiga nisbatan ancha keyin, ya’ni XVIII asr o‘rtalarida vujudga keldi. Sivilizatsiya tushunchasini birinchi bo‘lib shotland faylasufi A. Fergyusson qo‘llagan. U insoniyat tarixini yovvoyilik, varvarlik va sivilizatsiya davrlariga bo‘ldi. A. Fergyus son sivilizatsiya deganda ijtimoiy rivojlanishning oliy bosqichini tushungan. XVIII asr fransuz ma’rifatparvar- faylasuflari sivilizatsiya tushunchasini keng va tor ma’noda qo‘lladilar. Ular keng ma’nodagi sivilizatsiya deganda aql, adolat va diniy bag‘rikenglik prinsiplariga asoslanadigan jamiyat taraqqiyotining yuqori bosqichini nazarda tutdilar. Fransuz ma’rifatparvarlarining sivilizatsiya to‘g‘risidagi bunday tasavvurlari A. Fergyusson qarashlari bilan hamohang deyish mumkin. Ularning fikricha, sivilizatsiya tor ma’noda «madaniyat» tushunchasi bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, insonga xos barcha sifatlar (o‘tkir zehn, yuqori ma’lumot, ko‘rkamlik, muloyimlik) majmuasini ifodalaydi. Keyinchalik sivilizatsiya tushunchasi yangicha mazmun bilan boyib bordi. 1 I. A. Karimov. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida... 150-b. 2 I. A. Karimov. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida... 151-b. 46 madaniyatshunOslik asOslaRi Ingliz tarixchisi Arnold Toynbi sivilizatsiyaga madaniyatning muayyan bosqichi sifatida qaradi, madaniyatning ma’naviy jihatlariga alohida urg‘u berdi, dinni sivilizatsiyaning eng muhim elementi deb hisobladi. Nemis madaniyatshunosi Osvald Shpengler o‘zining «Yevropa quyoshining so‘nishi» (1918-1922) asarida sivilizatsiyani inqirozga yuz tutgan, o‘lib va yemirilib borayotgan madaniyat sifatida ta’rifladi. Uning fikricha, madaniyat jonli organizm bo‘lib, shaxs ijodiy qobiliyati va individualligini to‘la namoyon etadi, san’at va adabiyotning rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Sivilizatsiyada esa texnika va hissiz aql hukmronlik qilar ekan, bu narsa badiiy ijodga imkon bermaydi, insonni hissiz maxluqqa aylantiradi. Taniqli rus faylasufi Nikolay Berdyayev ham o‘zining «Tarixning ma’nosi» asarida shunday fikrni ilgari surgan edi. Madaniyat va sivilizatsiya mohiyatini bilishda ularni bir-biri bilan qiyoslash, har birining nisbiy mustaqilligi va o‘ziga xos xususiyatlarini ajratish muhim metodologik ahamiyatga molikdir. Sivilizatsiyaga erishish, shubhasiz, madaniyatning biron-bir darajasiga erishish, madaniyat esa, o‘z navbatida, insoniyatning sivilizatsiyaga erishganlik ko‘rsatkichidir. Madaniyat va sivilizatsiya elementlari inso niyat tarixining juda uzoq davrlariga borib taqaladi: insoniyat yovvoyilikka qarshi madaniyatni, varvarlikka qarshi sivilizatsiyani yaratdi. Yovvoyilik va varvarlik bir ma’noli tushunchalar emas: yovvoyilik insoniy mohiyatdan begonalashish, nooqilona emas, balki instinktiv ravishda faollik ko‘rsatishdir; varvarlik — mavjud ijtimoiy tartib, me’yor, qoida, qonun va axloqni tan olmaslik, yovuzlik, bosqinchilik va tajovuzkorlik ifodasidir. Madaniyat — ta’lim-tarbiya bilan, ijtimoiy talablarni o‘zlashtirish bilan bog‘liq bo‘lsa, sivilizatsiya davlatning paydo bo‘lishi, jamiyat a’zolarida fukarolik tuyg‘usi, davlat qonunlariga nisbatan hurmat his sining shakllanishi bilan bog‘liqdir. («Sivilizatsiya» atamasining inglizcha «fukarolikka oid» degan ma’noni anglatishi ham bejiz emas dir). Insoniyat madaniyat vositasida yovvoyilikka qarshi kurashmay turib, odamlarda fukarolik hissini, davlat qonunlari, ijtimoiy tartiblarga hurmat hissini shakllantira olmas, vahshiylikning har qanday ko‘rinishlariga qarshi kurasha olmas edi. Shu boisdan ham, madaniyat sivilizatsiyaga nisbatan ilgariroq vujudga keldi. Xalqlar yuksak madaniyatga erishmay turib, o‘ziga xos sivilizatsiya yarata olmas edilar. Yer yuzidagi barcha xalqlar, katta-kichikligidan qat’i nazar, o‘ziga xos madaniyatga egadir, bunga aslo shubha yo‘q. Lekin barcha xalqlar ham sivilizatsiyaga erishgan emaslar. Arnold Toynbi Yer yuzida hozirgacha atigi o‘n uchta mahalliy (lokal) sivilizatsiya mavjud bo‘lganligini, ulardan faqat sakkiztasigina hozirgacha yashab kelayotganligini ko‘rsatgan edi. |