O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi аlishеr nаvоiy nоmidаgi sаmаrqаnd

§3. Tirik organizmlarning o’zaro munosabatlari va uning asosiy shakllari
Reja:

1. 
   Hayvonlarning simbioz holda yashashidan kelib chiqadigan munosabatlar shakllari.
   
2. 
   Mutualizm va uning mohiyati.
   
3. 
   Kommensalizm va uning asosiy ko’rinishlari.
   
4. 
   Foreziya va yirtqichlik.
   

Tabiatda tirik organizmlar orasida turli-tuman munosabat shakllari mavjuddir. Lekin ushbu munosabat shakllari bir-biriga shunchalik o’xshab ketadiki, hatto ular orasiga aniq chegara qo’yish juda qiyindir.
Tirik organizmlarning o’zaro birga yashash jarayonini tushuntirish maqsadida belgiyalik botanik de Bari (1879 y) simbioz so’zini taklif etadi va ushbu atama qo’llanilganda, albatta, ikki turga mansub bo’lgan organizmlarning birga yashashi tushunilishi lozimligini ta’kidlaydi.
Lekin ayrim biologlar, masalan, O.Gertvich (1906 y) simbiozni ikki tur organizmlarining o’zaro bir-biriga foyda keltirib yashashi tushunilishi lozim deb, atamaning asosiy, dastlabki ma’nosini noto’g’ri talqin qilinishiga sababchi bo’ladi va hozirgi vaqtda ham ayrim adabiyotlarda bunday tushuncha o’z aksini topib kelmoqda. Aslini olganda simbioz atamasining mohiyati birinchi bo’lib de Bari tomonidan qanday talqin qilingan bo’lsa, shundayligicha qabul qilish maqsadga muvofiq bo’ladi.
Turli organizmlarning birga yashashi jarayonida ular orasida namoyon bo’ladigan munosabatlarning asosiy ikki guruhi farq qilinadi. Uning birinchi guruhi antogonistik, ya’ni qarama-qarshi munosabat bo’lsa, ikkinchisi mutualistik, ya’ni keng ma’nodagi o’zaro bir-biriga yordam berib yashash munosabatlari guruhi hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda tirik organizmlar orasida mavjud bo’lgan simbiotik munosabatlarni besh turga, ya’ni mutualizm, kommensalizm, foreziya, parazitizm va yirtqichlik kabilarga ajratish mumkin. Ushbu munosabat turlarining birinchi to’rt shakli so’zsiz simbioz mohiyatini bevosita aks ettiradi. Munosabatlarning yirtqichlik shakli esa simbioz uchun xos bo’lgan xususiyatlardan biroz chetga chiqadi. Shuning uchun yirtqichlikni simbiozning maxsus o’ziga xos bo’lgan turi deb qarash kerak.
Mutualizm lotincha mutuus - “o’zaro”, “ikki tomonlama” ma’nolarini anglatsa, fransuzcha mutualite - “o’zaro foyda keltirish”, “bir-biriga muhtoj” degan ma’nolarni anglatadi. Mutualistik munosabatda bo’lgan simbiontlar orasidagi bog’liqlik ba’zan shunday darajaga yetib boradiki, o’zaro birga yashovchi ikki tur organizmlari biri ikkinchisisiz, mustaqil yashashga layoqatsiz bo’lib qoladi.
Mutualistik simbiozga klassik misol qilib lishaynikni ko’rsatish mumkin. Ushbu o’simliklar aslida suv o’tlari bilan zamburug’larning simbioz holda yashashidan paydo bo’lgan uchinchi bir yaxlit organizm hisoblanadi va undagi suv o’ti va zamburug’ni ajratib alohida saqlasak, mustaqil ravishda yasholmaydi, chunki ushbu simbiontlar bir-birini fiziologik jihatdan to’ldiradi. Tirik organizmlar orasidan mutualistik simbiozga yana juda ko’p dalillar keltirish mumkin. Masalan, zohid (darvesh) qisqichbaqa bilan aktiniyaning o’zaro bir-biriga yordam berib yashashi mutualizmga klassik misol bo’la olishi mumkin. Aktiniya qisqichbaqa joylashgan chig’anoq ustiga o’rnashib oladi va qisqichbaqaning ko’chib yurishi tufayli aktiniya ham o’z joyini almashtirib turish imkoniyatiga ega bo’ladi. Bu esa uning ko’p oziqa topishi uchun qulaylik tug’diradi. Aktiniya esa o’z navbatida o’zining zaharli otiluvchi hujayralari yordamida qisqichbaqani dushmanlaridan himoya qilishda faol ishtirok etadi.
Termitlar ichagining keyingi qismida bir hujayrali ko’p xivchinli Hypermastigida turkumining ayrim turlari (Trichonympha turkestanica, Calonympha grassii, Kofoidia loriculata) ko’plab uchraydi. Ba’zi hollarda ushbu xivchinlilar termit og’irligining qariyb 33-36%ni tashkil etadi. Ichakdagi xivchinlilar kletchatkani parchalab, hazm qilish holigacha olib keladi. Ushbu uglevodning bir qismini o’zlari ham iste’mol qiladi, asosiy qismi esa termitlar tomonidan o’zlashtiriladi. Keltirilgan misolardan ko’rinib turibdiki, xivchinli simbiontlar termitlarning oziqlanishi uchun ko’maklashar ekan. Ikkinchi tomondan xivchinli simbiont o’zlari uchun termit ichagidan nafaqat boshpana sifatida, balki yana oziqa topish joyi sifatida ham foydalanadi.
Ko’pgina hasharotlar, jumladan, suvaraklar, bitlar, qandalalar, chumolilar organizmida har doim bakterioidlar, kokkoidlar mutualist sifatida uchraydi. Agarda aytilgan hasharotlar tanasidan mikroblarni olib tashlasak, ularning rivojlanish jarayeni buziladi, o’sish to’xtaydi, metamorfoz davom etmaydi, lichinkalari reduksiyaga duch keladi. Bunday hasharotlarga mikroblari bor hasharotlarning ekskrementlarini yedirsak, izdan chiqqan jarayenlar qayta tiklanadi. Mutualistik simbioz nafaqat o’simliklar yeki hayvonlar orasida keng tarqalgan. Bunday munosabatlar shakli odam bilan o’simliklar yeki hayvonlar orasida ham juda keng tarqalgan. Masalan, odam ichagida har doim esherixiya degan ichak bakteriyasi (Bacterium coli) mutualist holda yashaydi. Ushbu bakteriya o’z faoliyati bilan odam organizmi uchun katta foyda keltiradi, ya’ni odam uchun zarur V₁ vitamini majmuini hosil qiladi. Ushbu vitamin majmui foydali tomonlaridan biri odam tanasidagi tif, ichburug’ (dizenteriya) va ayrim chirituvchi bakteriyalarga nisbatan antogonist bo’lib, ularning faoliyatini bosib turadi.
Shuni qayd qilish lozimki, mutualizm tizimidagi organizmlardan biri, ya’ni boshpana bergan tomon xo’jayin deb hisoblansa, xo’jayin tanasini boshpana qilib olgan ikkinchi organizm mutualist deb ataladi. Shuningdek ushbu tizimdagi organizmlar (sheriklar) tashqi muhit bilan bog’liq bo’lgan munosabatlarni boshqarishda ikkalasi ham faol ishtirok etadi.
Kommensalizm fransuzcha commensal - hamtovoq ma’nosini anglatadi. Akademik Ye.N. Pavlovskiyning izohlashicha, kommensalizm simbiozning o’ziga xos shakli hisoblanib, ikki turga mansub bo’lgan organizmlarning o’zaro munosabatlari jarayonida, ularning biri ikkinchisiga zarar keltirmasdan uning oziqasidan hamda himoyalanish uchun tanasidan foydalanadi.
Tirik organizmlar orasida kommensal munosabatning turli-tuman shakllari mavjud. Lekin bunday turli-tuman shakllarni asosan uch turga ajratish mumkin.
a) Sinoykiya (yunoncha syn-birga, oikos - uy, boshpana). Ushbu simbiozda ikkala tur organizmlari bir-biriga nisbatan ma’lum darajada betaraf (befarq, indifferent) bo’lishi yeki ayrim hollarda simbiontlarning biri ikkinchisiga umuman zarar keltirmasdan o’ziga foyda olishi mumkin.
Masalan, ko’p qilli halqali chuvalchanglardan nereida polixetasi himoyalanish maqsadida zohid qisqichbaqasi joylashgan mollyuska chig’anog’idan boshpana sifatida foydalanadi. Bundan tashqari nereis chuvalchangi qisqichbaqaning qoldiq oziqasidan ham foydalanishi mumkin. Keltirilgan ushbu misoldan ko’rinib turganidek o’zaro birga yashovchi simbiontlarning faqat biri (nereis) o’ziga foyda olmoqda, lekin ikkinchisiga (zohid qisqichbaqasiga) zarar yetkazgani ham yo’q.
Sinoykiya shaklidagi kommensalizmni ba’zan kvartirantlik (ijaraga olish) so’zi bilan ham almashtirish mumkin. Yuqorida keltirilgan misolimiz ham aynan ushbu fikrni tasdiqlaydi.
b) Epioykiya. Kommensalizmning ushbu shakli sinoykiyaga o’xshash, lekin simbiont (ijarada turuvchi) o’z xo’jayinining atrofida yoki bevosita uning tashqi qoplag’ichlariga yopishgan holda yashaydi. Masalan, yopishqoq baliq (riba prilipalo)ning orqa suzgichi so’rg’ichga aylangan va bu yordamida u akula yoki biron bir yirikroq suv hayvoni terisiga yopishib olib, uzoq masofalarga qocha oladi hamda xo’jayinining qoldiq oziqlari bilan kun kechiradi. Epioykiyaning bir ko’rinishi paraoykiya deyilib, simbiontlarning biri ancha kichik va kuchsiz bo’lib, u har doim kuchli hayvonlar orasida yoki ularga yaqin joyda yashaydi, hamda doimo kuchli hayvon himoyasida bo’ladi.
v) Entoykiya yoki hamtovoqning o’z “xo’jayinini” ichki organlarida yoki ichki bo’shliqlarida yashashidir. Ushbu munosabat shakliga klassik misol qilib fiyerasfer balig’i (Fierasfer unberis)ning ignatanli goloturiya (dengiz bodringi-Holothuria tubulosa) ni suvli o’pkasida va ichaklarida yashab vaqti-vaqti bilan (ko’pincha tunda) “xo’jayinining” kloakasi orqali tashqariga ovqatlanish uchun chiqib turadi. Ushbu simbiotik munosabatda baliq goloturiyaning ichki organlaridan faqat boshpana sifatida foydalanadi. Lekin keltirilgan misolimizda zararsizdek ko’ringan baliq ayrim hollarda goloturiya tanasidan tashqariga chiqmasdan, uning tanasi to’qimalari hisobidan oziqalanishga o’tishi ham mumkin. Bunday simbiotik munosabat evolyusiya jarayonida sekin-asta chuqurlashib, zaruriy xususiyatga aylanib borishi mumkin. Oqibatda, kommensalizm munosabatining yirtqichlik yoki parazitizm shakliga o’tib borishini ko’rish mumkin. Umuman olganda, kommensalizm munosabatlarining qaysi shaklini olmaylik epioykiyaning ektoparazitizmga, entoykiyaning endoparazitizmga aylanib borishi uchun qulay sharoit mavjudligini ko’rish mumkin.
Forez - tashib yuruvchi, tashuvchi ma’nosini anglatadi.
J.Ber (1952) forezni kommensalizm bilan bir qatorga qo’yadi, lekin kommensalizmda kommensallarning o’zaro munosabatlari ma’lum darajada tarixiy rivojlanish jarayonida shakllanib borgan bo’lsa, forezda ikki turga mansub bo’lgan organizmlar orasida namoyon bo’lgan munosabat esa tasodifiy bo’lishi mumkin hamda ikkala turdagi organizmlar orasida hech qanday zaruriy bog’lanish kuzatilmaydi. Ularning biri ikkinchisiga oziqa ham, boshpana ham berishi shart emas. Umuman, forezdagi munosabatlar ikkalasi uchun ham befarq (indifferent) hisoblanadi, chunki ular fiziologik jihatdan ham, ekologik jihatdan ham alohida, mustaqil yashash qobiliyatiga egadirlar.
Tabiatda hayvonlar orasida forez shaklidagi munosabatlar juda ko’p uchraydi. Masalan, tuproq tarkibidagi mikro va mezofaunaning tuproq bilan birga hayvonlar tanasiga yopishib, boshqa joylarga ko’chishi yoki sinantrop pashshalarning odam va hayvonlar bilan birga tasodifan boshqa hududlarga tarqalishi kabilarni aytish kifoyadir.
Yirtqichlik. Agarda, bir tomondan organizmlar orasida mutualistik yoki kommensalizm munosabatlarining turli-tuman shakllarining yuzaga kelish jarayonida sodir bo’lgan o’tish bosqichlari orasiga aniq bir chegara qo’yish qanchalik qiyin bo’lsa, ikkinchi tomondan yirtqichlik bilan parazitizm hodisalari orasiga ham aniq chegara qo’yish shunchalik qiyindir. Ushbu ikki turdagi munosabatlarning o’xshashlik tomonlari shuki, ular antogonistik simbiozdir. Yirtqich ham, parazit ham boshqa tirik organizm hayotiga bir xil ta’sir o’tkazadi. Ikkala shakldagi munosabatda boshqa tirik organizmlar hisobidan oziqlanish amalga oshadi. Lekin yirtqich parazitdan farqli ravishda boshqa bir turning ortiqcha individlari bilan oziqlanadi.
Yirtqich o’z o’ljasini bir yo’la, ya’ni bir martalik oziqaga ishlatadi. Parazitlar esa o’z xo’jayini tanasi hisobidan ko’p marta (uzoq muddat davomida) oziqlanar ekan, bu bilan u nafaqat oziqasi manbaini kamaytiradi, balki ushbu jarayon bilan bog’liq holda asta-sekin o’zlarini ham o’limga mahkum etadi. Shunga binoan yirtqichlar irq parazitlari hisoblansa, parazitlar individlar yirtqichi hisoblanadi. Bu ikkala turdagi antogonistik simbioz tabiatda ma’lum bir oziqa manbai hisoblanuvchi organizmlar orasida tabiiy muvozanatni saqlanishida muhim rol o’ynaydi. Shuning uchun ham yirtqichlik munosabati evolyutsion nuqtai nazardan qaraganda parazitizmga yaqin turadi. Ushbu yaqinlikni hisobga olib ayrim parazitologlar ba’zi qon so’rar ektoparazitlarni yirtqichlar deb atashni taklif etishadi.

Savollar:

1. 
   Hayvonlarning simbioz holda yashashidan kelib chiqadigan munosabatlar qanday xillardan iborat?
   
2. 
   Mutualizm nima va u qanday ko’rinishlardan iborat?
   
3. 
   Bir hujayrali hayvonlar orasida mutualistik simbioz qanday ko’rinishlarga ega?
   
4. 
   Hayvonlar orasida kommensalizm qanday shakllarda namoyon bo’lgan?
   
5. 
   Foreziya nima?
   
6. 
   Yirtqichlik munosabatining mohiyati nimadan iborat?