O’zbekistоn respublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi gulistоn dаvlаt universiteti O’. T. Toshbekov

2-asosiy savol
.Tuproqning fizik-mexanik xossalari, ularning sug’orish davrida o’zgari shi.
2-asоsiy savolning bayoni:
Tuproqqa sifatli ishlov berish hamda o’simlik ildizlarining tuproqning turli qatlamlariga kirib borishi, uning plastikligi, yopishkokligi, ko’pchishi, chukishi, ilashimligi, qattiqligi, solishtirma qarshiiligi va fizikaviy etilishi kabi fizik-mexanik xossalariga bog’liq bo’ladi.
Fizik-mexanik xossalar, birinchidan tuproqning xususiyatlarini uzida aks ettirsa, ikkinchidan tuproqka ishlov berish nuktai nazaridan uni baholashda muhim rol to’tadi. Bu xossalarni o’rganish tuproqka ishlov berishda kullaniladigan xilma-xil kurollarni joriy qilishda katta ahamiyatga ega. Haydov mashinalari, ayniqsa, ularning ishchi qismlari, tortish kuchi, ishlov berish uchun sarf bo’ladigan yokilgi miqdori, yoki tuproq strukturali-gini saklash uchun kerakli namlik chegarasi unga ishlov berish va boshqa shunga uhshash muhim tehnologik jarayonlar tuproqning fizik-mexanik xossalariga bog’liqdir.
Tuproqning plastikligi. Nam tuproqning har qanday tashki kuchlar ta’sirida uz yahlitligini bo’zmagan holda shaklini uzgartirishi va buni mexanik kuchlardan keyin ham saklab kolish xususiyatiga tuproqning plastikligi deyiladi. Tuproq zarrachalarida qanchalik fizik loy ko’p bo’lsa uning plastikligi oshib boradi. Qum va qumloq tuproqda umuman plastiklik bulmaydi.
Tuproq namligiga ko’ra (Atterberg bo’yicha) plastiklikning quyidagi konstantlari ajratiladi:

1. 
   plastiklikning yuqori chegarasi-shunday namlik hisoblanadiki, unda standart (76 g) konusimon metall moslama uz og’irligi bilan tuproq orqali 10 sm chukurlikkacha kirib boradi.
   
2. 
   plastiklikning quyi chegarasi-tuproq namunasini 3 mm ga qadar ip holida eshilganda, unda ajralib ketishlar ruy bermaydigan holatdagi namlikdir.
   
3. 
   Plastiklik soni-plastiklikning yuqori chegarasi bilan quyi chegarasi uratasidagi farq.
   

Tuproq yopishkokligi. Nam tuproqning ish kurollariga va boshqa qattiq jismlarga yopishib kolish xossasiga uning yopishkokligi deyiladi.
Nam tuproq massasining yopishkokligi plastiklikning quyi va yuqori chegarasi urtasidagi eng katta ko’rsatkichga ega. YOpishkoklik namlikning ma’lum darajada oshib borishi bilan uzgaradi. Tuproq uta namlanganda esa yopishkoklik ko’rsatkichi pasayadi. CHunki tuproq uta namlanganda plastinka bilan tuproq massasi orasida erkin suv pardasi vujudga kelib, ular urtasidagi yopishkoklik kuchi bir muncha kamayadi. Demak, mexanik kuch dastavval ortib borib, namlik ko’paygan sari kamayadi.
Tuproqning bukishi va chukishi. Tuproq namlanganida hajmining kengayishiga bukish, tuproq namligi kamaygan sari hajmining kichrayishiga tuproqning chukishi deyiladi.
Bukish va chukish hodisalari faqatgina mexanik tarkib jihatdan og’ir hamda singdirish kompleksida ko’p miqdorda natriy elementini saklagan tuproqlar-da juda yaxshi ifodalanadi.
Tuproqning qattiqligi. O’simlik ildizlarining tuproq qatlamlarida normal tarqalishiga uning kat-tikligi deyiladi. Qattiqlik og’ir mexanik tarkibi va strukturasiz tuproqlarda juda katta ko’rsatkichga ega. Tuproqning qattiqligi ham namlikning oshib borishi bilan kamayib boradi.
Tuproqning ilashimligi. Tuproq zarrachalarini ajratib borishiga ta’sir etadigan tashki kuchlarga qarshii tura olish qobiliyatiga ilashimlik deyiladi.
Qum tuproqlarda eng kam, soz tuproqlar esa yuqori ilashimlik xususiyatiga ega.
Tuproqning solishtirma qarshiiligi deb, qatlamni kirkish, agdarish hamda qarshiilikni engish uchun sarf bo’lgan kuch miqdoriga aytiladi. Solishtirma qarshiilik tuproq qatlami kundalang kesimining 1sm² yuzasiga qancha kg kuch sarf bo’lganiga qarab aniqlanadi. Tuproqning mexanik tarkibi, fizik-kimyoviy xossalari tuproq namligi va agroxo’jalik holatiga ko’ra, solishtirma qarshiilik 0,2-1,2 kgqsm² oraligida bo’ladi. Bu muhim ko’rsatkich plug konstruk-tsiyasida, traktorlar kuchini aniqlashda, erni ishlashda ishlatiladigan kurollar va traktorlar markasini rayonlashtirishda e’tiborga olindi.
Solishtirma qarshiilik odatda dinamometr yordamida ulchanadi. Ammo uni hisoblash yuli bilan, ya’ni tuproqnig qattiqligi yoki uning metall jism yuzasiga ishkalanishiga qarab aniqlash mumkin.
Tuproqning solishtirma qarshiiligi oshishi bilan erni ishlashda hizmat qiladigan traktorlarning yokilgi sarfi ham oshadi. Qarshii Cho’lining yangi sug’oriladigan Taqir tuproqlari sharoitida engil qumok tarkibli erlarda solishtirma qarshiilik 0,50-0,70 kg/sm², engil soz tuproqlarda 0,93-1,06 kg/sm² ni tashkil etadi. Shunga ko’ra yokilgi sarfi engil qumok tuproqlarda 10-12 kg/ga urta qumoklarda 15-18, engil sozlarda 28 kg/ga, ya’ni bunda engil qumok tuproqlarga nisbatan yokilgi miqdori 1,5-3 barobar ko’p bo’lgan (T.Ishpulatov).
Solishtirma qarshiilik tuproq namligi ortishi bilan uzgarib boradi. Tuproqning namligi dala nam sig’i miga nisbatan 60-70% bo’lganda (fizik etilganlik) solishtirma qarshiilik eng kam bo’ladi.

1. 
   Tuproqning fizik etilganligi. Kam kuch sarflanib yaxshi va sifatli ishlanish holatiga tuproqning fizikaviy etilganligi deyiladi. Tuproqning bu holati uning namligi bilan belgilanadi va to’liq nam sig’i miga nisbatan, turli tuproqlarda bu namlik 60dan 90 foizgacha uzgarib turadi.
   

Fizik etilish holati tuproqning mexanik tarkibiga va strukturasiga bog’liq. Qumok va soz tuproqlar fizik etilgan etilgan holatda haydalganda, osonlik bilan turli uvoklarga ajralib ketadi. Yuqori namlikda haydalganda tuproq yahlit kesakli qatlam hosil bo’lib, quriganda uning strukturasi kuchli ravishda buziladi. Shunday qilib, kurigan yerlarni haydash natijasida tuproqning unumdorligi bir necha yil davomida yomonlashib boradi.
Tuproqning fizikaviy etilganligi tuproq namligiga bog’liq bo’lsada, lekin gumus miqdori, mexanik tarkibi, strukturasiga ko’ra tuproqning yetilishi har xil bo’ladi. Tuproq og’irligiga ko’ra namlik 14-18% bo’lganda va tuproq dala nam sig’imiga ko’ra 60-30 % bo’lganda tuproq fizik yetilgan bo’ladi.
Dehqonchilik faoliyati va uzoq muddatli sug’orish tuproqning morfologik tuzilishini, kimyoviy tarkibi, fizik va meliorativ holatlarini o’zgartirib qolmasdan balki uning fizik-mexanik xossalarining o’zgarishiga ham sabab bo’ladi.
M.Umarovning (1974) ma’lumotlari bo’yicha sug’orish muddati qarshi Cho’li taqirli tuproqlarining fizik-mexanik xossalariga, ayniqsa, uning qatqaloqlanish jarayonining o’zgarishiga sabab bo’ladi.
Sug’orish natijasida taqirli tuproqlarning plastiklik sonlari quruqlik maydon tuproqlariga qaraganda bir muncha ortadi. Masalan, quriq va partov yerlarning taqirli tuproqlarida plastiklikning yuqori chegarasi 23-28% o’rtasida bo’lsa, sug’oriladigan maydonlarda esa bu ko’rsatkich 25-31% ni tashkil qiladi.
Demak, sug’oriladigan taqirli tuproqlarning ishlov diapozoni bir muncha keng hisoblanadi.
Sug’orish davri, ayniqsa, taqirli tuproq haydalma qatlamining uzoqlanish darajasiga ancha ta’sir qiladi.
Eng oldin tuproqlarning fizik yetilganlik ko’rsatkichi ularning plastiklikning quyi chegarasi holatidagi namlik darajasiga juda yaqin bo’lishi harakterlidir. Bunday holat ayniqsa, qadimdan sug’oriladigan taqirli tuproqlarning fizik yetilganligida aniq ko’rinib turadi, ya’ni mazkur tuproqda plastiklikning quyi chegarasi 19,8% ni tashkil etsa, uvoqlanish namligi esa- 20,2% ga teng.
Sahro zonasida joylashgan taqir va taqirli tuproqlarning eng salbiy tomoni sug’orishdan keyin qatqoloq hosil bo’lishidir. M.Umarov, J.Ikramovlar taqirli tuproqlarni bostirib sug’organda, katta qalinlikda va qattiqlikda qatqoloq paydo bo’lishini aniqladilar.
Tajribadan ma’lum bo’lishicha, qatqaloqlanish darajasi faqatgina quriq maydonlarda bir muncha pastrok, uning qalinligi 7-12 sm, qatqoloqlar oraligi kengligi 0,8-2,2 sm qattiqligi -21 kg/sm², 1m² maydondagi qatqoloq og’irligi 123 kg har bir bo’lagining og’irligi esa 13 kg ni tashkil etadi. Sug’orishning dastlabki va so’nggi davrlarida partov yerlarda qatqoloqlanish qadimdan sug’oriladigan taqirli yerlarda bir muncha sekinlashib, uning ko’rsatkichlari bilan quriq yerlardagi taqirli tuproqlarga yaqinlashadi.
Shunday qilib sug’orish, mineral va organik o’g’itlarning keng qo’llanilishi tuproqning kimyoviy, fizikaviy va meliorativ holatlarini yaxshilabgina qolmasdan, balki ularning tehnologik xususiyatlari ham yaxshilanar ekan.
Sahro tuproqlarining qatqoloq hosil bo’lishiga moyilligi asosan uning namlanish darajasi bilan bog’liq bo’ladi.Tuproqdagi namlikni sarflanishdan qanchalik saqlasak, qatqoloq hosil bo’lish jarayonini shunchaliuk kechiktirgan bo’lamiz. Buning uchun ekin maydonlari sug’orilgandan yoki yog’in-sochinlardan so’ng darhol yumshatilishi lozim, aks holda qatqoloq madaniy ekinlarining keyingi rivojini batamom to’htatadi.
Qatqoloqka qarshii kurashishning asosiy agrotexnik tadbirlari go’nglardan mulcha hamda o’g’it sifatida foydalanish, og’ir tuproqlarning haydalma qatlamiga qum solish, sun’iy strukturalarni ko’llash maqsadga muvofikdir.