Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Test metodi.
Ilmiy – psixologik manbalarda qayd qilinishiga koʻra, intellekt – lotincha soʻzdan olingan boʻlib, u odatda aql – idrok, anglash, tushunish, fahmlash degan ma’noni anglatadi. Bizningcha, intelekt shaxsning muayyan darajada mustahkam, barqaror aqliy qobiliyatlari majmuasi tuzilishidan iboratdir. Oʻz davrida AQShlik psixolog F.Frimen intellekt oltita tarkibdan iborat boʻladi, degan gʻoyani ilgari suradi va ularni quyidagicha tartibda joylashuvini koʻrsatib oʻtadi: - sonli operatsiyalariga nisbatan qobiliyatlik; - lugʻat boyligi koʻlami; - geometrik shakllar oʻrtasidagi oʻxshashlik va farqli tomonlarini ajratishga nisbatan uquvchanlik; - shaxs nutqining tezligi yoki sur’ati; - shaxsning fikrlashga, mulohaza yuritishga nisbatan qobiliyatliligi; - xotiraning maxsuldorligi yoki noyob hislatliligi. Yana bir salohiyatli psixolog L.Tyorstoun umumiy intellektning turli jabhalarini tadqiq qilib, ularni umumlashtirib “birlamchi aqliy potensiyalar” deb ataydi. Muallif etti xildagi potensiyalar oʻzaro farqlanishini ta’kidlab oʻtadi: - insonning hisoblash qobiliyati koʻrsatkichi; - ogʻzaki soʻzni ixcham ifodalanishining koʻrsatkichi, nutq yordami bilan tez oʻqish hadisini egallanganligi; - ogʻzaki ma’lumotlarni toʻla idrok qilish yoki idrok qilingan soʻzlarni tushunish, anglash; - fazoviy operatsiyalarni amalga oshirish imkoniyati yoki shaxsning chamalash qobiliyati (uquvchanligi); - xotiraning mustahkamligi yoki uning barqarorligi; - fikrlashga, munozara yuritishga qobiliyatlilik; - shaxs idrok qilishining tezligi yoki uning sur’ati. 1 Davis S. F. Handbook of Research Methods in Experimental Psychology. – Blackwell Publishing Ltd, 2003. 49-bet. 61 Fransuz psixologi T.Ribo idrok koʻlamining kengayishi, bilimlarning koʻpayishi, diqqatni bir vaqtning oʻzida bir necha ob’yektga qarata olish – intellekti taraqqiyotiga olib keladi va u uch bosqichdan iborat boʻlishi mumkin ekanligini ta’kidlaydi: - shaxs imitatsiyasi yoki uning tashqi taqlidi; - inson identifikatsiyasi (oʻquvchining bilimlarini oʻziga singdirish jarayoni, uning shaxsiy fazilatlari va xususiyatlarini oʻzlashtirib borish va boshqalar); - refleksiya (inson oʻzini – oʻzi anglash hamda boʻlgʻusi faoliyatni amalga oshirish, muayyan rejalar tuzish, ularni maqsadga muvofiq hayot va faoliyatga tatbiq etish imkoniyatlari tugʻilishi kabilar). Sh. Byuller intellektual taraqqiyot quyidagi bosqichlardan iborat boʻlishi shart deb hisoblaydi: - sinkretizm (tushunchalarni bir – biridan ajrata olmaslik holati); - agglyutinizm (maktab yoshiga yaqin bolalarda fantaziyaning kuchayishi, vaqtni noadekvat, notoʻgʻri idrok qilish, gʻar bir obrazlarni muayyan boʻlaklariga binoan bir umumiyatga yaxlitlash, birlashtirish); - hayolot (ijodiy hayol) yordamida inson oʻzi tugʻilib oʻsgan Vataniga biror-bir jihatdan yordam berishi; - realiya (realiz, ya’ni atrof muhitdagi narsa va hodisalarga nisbatan yaqqol tuzilmani yaratish, turmush tajribalariga mumkin qadar yaqinlashib kelishdan iborat fikrlashning koʻrinishi singari). Jahon psixologlari toʻplagan ilmiy materiallarni umumlashtirib intellekt muammosini tadqiq qilishda diqqat – e’tiborni quyidagi omillarga qaratish lozim deb hisoblaymiz: - intellektning yosh davr xususiyatlariga bogʻliqligi; - jins xususiyatiga va farzand dunyoga kelish tartibiga aloqadorligi; - millat, etnos, elat va xalqqa taalluqliligi; - oilaning ijtimoiy – iqtisodiy statusi bilan uygʻunlashuvi; - ota – onalarning ma’lumotliligi, ijtimoiy kelib chiqishi; - biologik shartlangan shaxs fazilatlari, sifatlari, hislatlari qanchalik rol oʻynashi va hokazolar. 62 Uzluksiz ravishda oʻtkazilgan izlanishlar natijasida psixologiya fanida bir qator ilmiy nazariyalar (konsepsiyalar) vujudga keldiki, ularning har qaysisi intellekt muammosini oʻziga xos tarzda tushuntirishga va talqin qilishga olib keladi: - muammo yechimi uslubi va strategiyasi; - intellektual operatsiyalar tizimi yoki tuzilmasi; - vaziyatlarga nisbatan alohida yondashishning samaradorligi yoki mahsuldorligi (ma’naviy, miqdoriy va mantiqiy jabhalar), uning funksional tomonlari, yoʻnalishlari; - alohida, yakkahol yondashish, bilish jarayonining shaxsdan faollikni taqozo etish xususiyati, holati; - kognitv uslub shakllanishi imkoniyati va boshqalar. Shaxsiy kuzatishlarimizga qaraganda, intellekt taraqqiyoti mana bunday omillar bilan uzviy bogʻliq ekanligi koʻzga yaqqol tashlanadi: - bilish, oʻqish motivlarining anglashilgan hamda yuksak regulyativ darajalarining mavjudligi, barqarorligi, puxtaligi; - yangilikni qidirish, muammo yechimini topish, muayyan vositalar tanlash hamda tadqiqiy ijodiy faollik namoyon boʻlishi; - mustaqil echishlarga erishish ehtimollik darajasining yuksakligi; - ilgarilab ketib echig imkonining mavjudligi va “aytib berish”, luqma tashlash jarayonida erkinlik, qoʻrqinch hissining yoʻqligi; - yuksak nafosat va ma’naviy did timsoli hamda namunasini yaratishga nisbatan qobiliyatlilik, ularni baholash va oʻlchash funksiyasining tugʻilishi, uning boshqaruvchanligi. Insoniyatning tarxiy rivojlanish jarayonida intellekt deb atalmish fenomenni oʻrganish borasida koʻpgina ishlar qilingan. SHulardan biri intellektni oʻrganish testlaridir. Koʻpgina mumtoz testlar shaxsning intellekt darajasini aniqlashda muhim rol oʻynab kelmoqda. Bular qatoriga Stenford – Bine shkalasini keltirib oʻtish mumkin. Stenford – Bine shkalasi qiziqarli topshiriq va masalalardan tuzilgan boʻlib, ular tekshiriluvchilarning yoshiga qarab taqsimlangandir. Biz quyida ana 63 shu intellekt test soʻrovnomalardan namunalar keltiramiz va ularni sharhlab berishga xarakat qilamiz. 1) 4 yoshli bolalar uchun (har bir vazifani bajarish vaqti 2 oy): - har xil uzunlikda kesilgan shakllar va narsalarni taqqoslash; - turli tipdagi shakllar oʻrtasidagi farqlarni aniqlash; - 4 ta tanga pulni sanab chiqish; - kvadrat chiz va uni izohlab, tushuntir; - berilgan savollarga toʻgʻri, aniq, va tushunarli qilib javob qaytarish talab etiladi, tashqaridan yordam berish man qilinadi; - 4 ta raqamni toʻgʻri va teskari sanash, takrorlash talab qilinadi. 2) 9 yoshli bolalar uchun (bajarish muddati 2 oy davomida): - bugungi kun, hafta, oy, yil nomlarini aytib chiqish, tushuntirish; - 5 ta jism yoki predmetni guruhlarga ajratish (belgisiga qarab); - xariddan keyin qaytim berilishini izohlash; - 4 ta raqamni teskarisiga takrorlash; - berilgan 3 ta soʻzdan gap tuzish (bola, daryo, koptok); - 3 ta har xil soʻzga qofiya tanlash; - ma’lumki, har qanday psixologik testning diagnostik ahamiyati uning bir qancha umumiy talablarini qoniqtirishga bogʻliqdir, jumladan, standartlashtirish, ishonchlilik, validlik. Ana shu talablarga suyangan holda Stenford – Bine shkalasini ham tahlil qilib chiqamiz. Ushbu shkala tadqiqotchilar uchun har tomonlama qulay, yaxshi va ixcham qilibtayyorlangan. U barcha uchun tushunarli boʻlgan koʻrsatmaga va miqdoriy jihatdan natijalarni ishlab chiqish, hisoblash ishlanmasiga ega. Testlarning har birida uni oʻtkazish yoʻllar, vaqtning taqsimlanishi, tekshiriluvchilarga beriladigan ogʻzaki koʻrsatma va tegishli koʻrsatmalar, savollarni izohlash usullari batafsil aytib oʻtilgan. Stenford – Bine test kattalar hamda uncha yoshi yuqori boʻlmagan sinaluvchilar uchun ishonchlidir. Lekin bolalik davridan tortib to oʻspirinlik yoshigacha oʻzgarib boradi. Masalan, 2,5yoshidan 5 yoshgacha ishonchlilik koeffitsientlari 0,33 (140-149 ball boʻlganligi uchun)dan 0,91 (60-69 ball yiqqanlar uchun)gacha; 6 yoshdan 13 yoshgacha boʻlgan bolalar va oʻquvchilarda ishonchlilik koeffitsientlari 0,91 64 (140-149 ball toʻplaganligi uchun)dan 0,98 (60-69 ball olganligi uchun)gacha oʻzgarib turadi. Shuni alohida ta’kidlab oʻtish joizki, Stenford – Bine testiga kiritilgan har bir savol, topshiriq testning oldindan belgilangan maqsadni ochishga yoʻnaltirilgan boʻlib, pirovard natijada mazkur savollar oldindan koʻzlangan maqsadni darhol aniqlab bera oladi. Inson intellektual tarqqiyotidagi tezkorlik kutilmaganlik hodisalari nafaqat moddiy negiz xossalari bilan izohlanadi, balki idrok maydonining paydo boʻlishi, “sun’iy” tizimning vujudga kelishi fazoviy aloqalar, biologik va psixologik imkoniyatlardan toʻlaroq foydalanish evaziga moddiy asosning ikkilanuvchi “tabiiy” va “sun’iy” manbalar bosh omil ekanligini ta’kidlab oʻtish maqsadga muvofiq. Endi sinaluvchilarning intellektual taraqqiyotiga ta’sir qiluvchi ijobiy va salbiy omillar turkumi toʻgʻrisida ma’lumot berib oʻtamiz: - bilim maskanlarida zamonaviy texnika vositalarining mavjudligi; - turli xildagi toʻgarak, seksiya, bilim uylari faoliyat koʻrsatishi va unda zarur sharoitlarning yaratilganligi; - oila muhitida yaratilgan moddiy va ma’naviy shart – sharoitlar hamda shaxslarni ruhan ragʻbatlantirish yoʻlga qoʻyilganligi; - shaxslar bilan oʻzaro muloqot oʻrnatishning uzluksiz va oilada shaxslararo iliq psixologikmuhitning hukm surishi; - turli televizion baxslar, zukkolik, ijodkorlik, tezkorlik boʻyicha musobaqalar uyushtirilishi va ularda qatnashish imkoniyatiyaratilganligi; - ortiqcha informatsiya va xabarlar koʻlamini kamaytirish (masalan, avtomat oʻyinlar, videolar); - zararli odatlar va qiliqlar bilan shugʻullanmaslik muammosining qoʻyilishi, uning yechimi (ichish, chekish va boshqalar); - bolalar va oʻquvchilarni roʻzgʻor ishlari bilan band qilib qoʻyishlik va oila muhitida mehnatning shaxslararo oqilona taqsimlanganligi; - hozirgi davrda ayrim kasblarning nufuzi kamayib ketayotganligi tufayli oʻquvchilar va talabalar oʻrtasida oʻquv motivlariga kuchli ta’sir oʻtkazayotganligi; - kollej va oliy oʻquv yurtlarida ta’lim – tarbiya tizimini yangicha, yangi pedagogik texnologiya asosida tubdan qurish zaruriyati mavjudligi, 65 - oʻgʻil va qizlarda vatanparvarlik va milliy iftixor tuygʻulari barqarorligini ta’minlash va ularni shakllantirishning eng qulay yoʻllarini izlab topish, loqaydlikning oldini olish, - oʻquvchilar va talabalar oʻrtasida borliqqa, jamiyatga, shaxslararo munosabatlarga, isrofgarchilikka, fidoiylikka nisbatan qarashlarni keskin oʻzgartirish masalalari vujudga kelmoqda. Bizningcha, yuqorida ba’zi bir qusurli holatlarning oldini olish uchun intellektual testlar mohiyatiga milliy va umubashariy fazilatlar toʻgʻrisidagi gʻoyalarni singdirish yuqori natija beradi. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|