O’Zbekiston respublikasi oliy va o’rta mahsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti

O’Zbekiston respublikasi oliy va o’rta mahsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti

Maktabgacha taʼlim yoʻnalishi 19.11-guruh 4-bosqich talabasi Kamilova Shoxistaning ona tili fanidan tayyorlagan slayd-taqdimoti.

Reja:
1.Mano ko'chish turlari.
2.Metafora.
3.Metanimya va sinekdoxa usuli.
4.Vazifadoshlik.
Foydalanilgan adabiyotlar
Mavzu: Ma’no ko‘chirishning asosiy turlari; metafora, metonimiya, sinekdoxa, funksiyadoshlik (ma’noning vazifaga ko‘ra ko‘chishi; ma’noning torayishi va kengayishi).
Mazkur munosabatlarning fanda alohida-alohida nomlari bor va ular ma’no ko‘chishining TURLARI hisoblanadi. Demak, ma’no ko‘chishining turlari quyidagilar (tartib bilan):
1) metafora;
2) metonimiya;
3) sinekdoxa;
4) vazifadoshlik.
Metonimiya va metafora o'z elementlari bilan o'rnatiladigan munosabatlar turiga ko'ra farq qiladi. The metonimiya mavjudlik yoki tutashuv elementlari orasidagi ob'ektiv munosabatlarni nazarda tutadi. Masalan, Port sharob Portu shahrida ishlab chiqariladi, biz uni ko'ylakdagi "bo'yin" deb ataydigan qism shunday nomlanadi, chunki u bo'yin qismida va hk.
In metafora mavjudlik ob'ektiv emas, yaqinlik haqiqiy emas, aksincha sub'ektiv, aqliy birlashmaning mahsulidir. Masalan, "ularning sochlari oltindan qilingan" da, oltinga sariq sochlarni zarhal qilish uchun murojaat qilingan, ammo aytilgan sochlarda bunday oltin yo'q.
Sinekdoxa. Sinekdoxa grekcha sinekdoche “birgalikda anglash” so‘zidan olingan bo‘lib, bo‘lak orqali butunni yoki butun orqali bo‘lakni ifodalashni bildiradi.
Ma’no ko‘chishining bu turi ham nutqimizning ta’sirchanligini oshirishda, ifodali, jozibali bo‘lishda katta ahamiyatga ega.
Sinekdoxaning quyidagi turlari mavjud:
1) qism nomi butunga ko‘chadi. Masalan: “Do‘stlar” – deya peshvoz yurdi jingalaksoch. (shaxs ma’nosi) Ular tirnoqqa zor. (farzand ma’nosida) Eshitgan quloq nima deydi? (odam ma’nosida) Berilgan misollardan qism aytilib, butun aniqlashtirilayotganligi ko‘rinyapti.
2) butun nomi qismga ko‘chadi. Masalan: Besh qo‘l barobar emas. (qo‘l aytilyapti, ammo barmoq tushunilyapti) Qo‘liga uzuk taqmoq (Bunda ham qo‘l aytilib, barmoq tushunilyapti) Bolam, tanangda o‘ylab ko‘r (tana aytilib, kalla, bosh nazarda tutilyapti)
Sinekdoxaga misollar.
U zamonlarda ostonam tuyoq ko‘rmagan.
Kechgacha tuz totmadi.
O‘z jigariga ham rahm-shavqat qilmaydilar.
Meni u eshikka qadam bostirmaydi.
Tuyog‘imiz ko‘paydiki, kamaygani yo‘q.
Bitta shu tuyoq bilan oltita bolani boqdim.
Kalning nimasi bor – temirdan tarog‘i bor.
Urush ko‘plarning yostig‘ini quritdi. (yostiq-hayot, umr ma’nosida)
O‘n qo‘li o‘n hunar.
G‘ilayning rejasi guruh boshig‘iga ma’qul keldi.
Vazifadoshlik. Narsalarning bajaradigan vazifasiga ko‘ra o‘xshashligi asosida ma’no ko‘chishi vazifadoshlik sanaladi. Masalan: Ko‘chalarni chiroqlar yop-yorug‘ qilib turibdi. Chiroq (asl ma’noda) piligini pasaytirdi. Ushbu gaplarda qo‘llangan chiroq so‘zining ma’nosiga e’tibor berilsa, u bir xil vazifa bajaruvchi ikkita bir-biriga o‘xshamaydigan narsalarni ifodalayotganining guvohi bo‘lamiz. Birinchi misolda elektr toki orqali yorituvchi noksimon (lampochka) yoki tayoqsimon asbobni, ikkinchi misolda esa kerosin pilik solish vositasi bilan yorituvchi, asos va shisha qismlaridan tashkil topgan asbobni bildiradi.
Vazifadoshlik asosida ma’no ko‘chishiga misollar:
Qon tomiri-daraxt tomiri, qush qanoti-samolyot qanoti, ko‘ylak tugmasi-eshik tugmasi.
Vazifadoshlik asosida ma’no ko‘chishi, asosan, ot turkumida ko‘p uchraydi
Quloq
O’q
Chiroq
Kinoya. So‘zni teskari ma’noda ishlatish kinoya deyiladi va yozuvda qo‘shtirnoqqa olib yoziladi.
Misollar:
1. Xo‘sh, janobi oliy, qaysi sho‘rlik xalq.
Sizning “himoyangizga” qolmish intizor. ( G‘ofur G‘ulom)
2. “Akademiklarimiz” yana darsga tayyor emas.
3. “Matematik” sinfdoshimiz bu masalani zo‘rg‘a 3 soatda yechdi.
Metafora - bu narsa yoki harakatni tushuntirish uchun boshqa ob'ekt yoki harakatning xususiyatlaridan foydalanadigan adabiy yoki ritorik figura. Ya'ni, u qo'lga kiritmoqchi bo'lgan g'oyani yaxshiroq tushuntirish uchun o'xshashlikdan foydalanadi.
Masalan: Sochingiz ertalab quyoshidir.
"Uning sochlari" u tushuntirmoqchi bo'lgan ob'ekt bo'ladi va "ular ertalab quyoshi" - bu sochlar juda sariq yoki oltin rangda bo'lganligi bilan o'xshashlik.
Shunday qilib, metaforadan quyidagi tushunchalar olinadi:
- taqqoslash yordamida g'oyani tushuntirishga yordam beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar.

1. Qilichev E. Hozirgi o`zbek adabiy tili. Buxoro: 2009.
2.Qilichev E. O`zbek tilining amaliy stilistikasi.Toshkent:”o`qituvchi”, 1992.
3. Qobiljonova G.Metafora mohiyati.”O`zbek tili va adabiyoti” jurnali. 2007.6-
son .
4.. Qo`ng`irov R. O`zbek tilining tasviriy vositalari. Toshkent: “Fan”,1977
5. Rahmatullayev Sh . Hozirgi adabiy o`zbek tili.Toshkent, 2006.

Etiboringiz uchun raxmat!