O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta ’ lim vazirligi toshkent moliya instituti moliya-iqtisod fakulteti
Yüklə 0,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
10 1-rasm Budjet daromadlarini shakllantirish prinsiplari 3 Davlat budjetining daromadlari o’zlarining manbalari, ijtimoiy-iqtisodiy xarakteri, mulkchilik shakli, soliq va to’lovlarning turi, mablag’larning tushish shakli va ularni budjetga undirish metodlariga muvofiq klassifikatsiya qilinishi mumkin. Davlat budjetining daromadlari o’z manbalariga ko’ra quyidagi guruhlarga bo’linadi: soliqli daromadlar; soliqsiz daromadlar; tiklanmaydigan (qaytarilmaydigan) tarzda o’tkaziladigan pul mablag’lari. 3 Malikov T. S., Vahobov D.R. Moliya: chizmalarda. O’quv qo’llanma. – T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2010. – 660 bet. soliqlarning byudjetga olinishi mamlakat milliy boyligi manbalarining tugashiga olib kelmasligi kerak soliqlar ularni to’lovchilar o’rtasida teng taqsimlanmog’i lozim soliqlarni ishlab chiqaruvchilarning aylanma fondlari hajmiga ta’sir ko’rsatmasligi soliqlarning sof daromadga nisbatan hisoblanishi davlat uchun soliqlarning undirilishi iloji boricha arzon-roq bo’lishi lozim soliqlarning undirilish jarayoni xususiy sektorni siqib chiqarmasligi kerak sub’ektlarning mustaqil faoliyat ko’rsatishiga sharoit yaratish sub’ektlarning xatti-harakati va intilishiga bog’liq bo’lmagan holda vujudga kelgan daromadlarning to’liq yoki qisman byudjetga olinishi ishlab chiqarishni kengaytirish va boshqa maqsadlar uchun korxonaning rejalashtirilgan ehtiyojidan ortgan summalarni byudjetga olish byudjet mexanizmining rag’batlantiruvchi ta’sirini ta’minlash byudjet daromadlarini shakllantirishda ulushli ishtirok etish 11 Budjetning soliqli daromadlari tarkibi mamlakat soliq qonunchiligiga muvofiq umumdavlat soliqlari va yig’imlari, mahalliy soliqlar va yig’imlar, bojxona bojlari, boj yig’imlari va boshqa boj to’lovlari, davlat boji, penya va jarimalardan iborat. Soliqsiz daromadlar tarkibiga quyidagilar kiradi: davlat mulkidan foydalanish tufayli olingan daromadlar (soliqlar va yig’imlar to’g’risidagi qonunchilikka muvofiq to’langan soliq va yig’imlardan so’ng); budjet tashkilotlari tomonidan ko’rsatilgan to’lovli xizmatlardan kelgan daromadlar (soliqlar va yig’imlar to’g’risidagi qonunchilikka muvofiq to’langan soliq va yig’imlardan so’ng); fuqarolik-huquqiy, ma’muriy va jinoiy choralarni qo’llash na-tijasida olingan mablag’lar, jumladan, jarimalar, musodaralar, tovon to’lashlar va davlat sub’ektlariga etkazilgan zararlarni tiklash bo’yicha olingan mablag’lar hamda majburiy undirilgan boshqa mablag’lar; moliyaviy yordam ko’rinishidagi daromadlar (budjet ssudalari va budjet kreditlaridan tashqari); boshqa soliqsiz daromadlar. Tushumlarning quyidagi ko’rinishlari ham budjet daromadlarining tarkibida hisobga olinishi mumkin: davlat mulkini vaqtinchalik foydalanishga berish natijasida ijara haqi yoki boshqa ko’rinishda olinadigan mablag’lar; kredit muassasalaridagi hisobvaraqlarda budjet mablag’larining qoldig’i bo’yicha foizlar ko’rinishida olinadigan mablag’lar; davlat mulkiga tegishli bo’lgan mol-mulkni garovga yoki ishonchli boshqaruvga berishdan olinadigan mablag’lar; qaytarish va haq olish asosida boshqa budjetlarga, xorijiy davlatlarga yoki boshqa yuridik shaxslarga berilgan budjet mablag’laridan foydalanganlik uchun haq; 12 davlatga qisman tegishli bo’lgan xo’jalik jamiyatlari ustav kapitalining hissasiga yoki aktsiyalar bo’yicha dividendlarga to’g’ri keladigan foyda ko’rinishidagi daromadlar; davlat unitar korxonalari foydasining bir qismi (soliqlar va yig’imlar to’g’risidagi qonunchilikka muvofiq to’langan soliq va yig’imlardan so’ng); davlatga tegishli bo’lgan mol-mulkdan foydalanish natijasida olinadigan qonunchilikda ko’zda tutilgan boshqa daromadlar. Budjetning daromadlar qismini to’ldirishning manbalaridan biri budjet tizimida boshqa darajada turgan dotatsiyalar, subventsiyalar va subsidiyalar yoki mablag’larni qaytarilmaslik va tikla-maslikning boshqa shakllarida olinadigan moliyaviy yordamdir. Bun-day moliyaviy yordamlar mablag’larni oluvchi budjetning daromad-larida o’z ifodasini topishi kerak. Jismoniy va yuridik shaxslardan, xalqaro tashkilotlar va xorijiy davlatlar hukumatlaridan qaytarilmaydigan yoki tiklanmaydigan shaklda o’tkazilayotgan mablag’lar ham budjetning shunday daromadlari tarkibiga kiradi. O’zining ijtimoiy-iqtisodiy belgisiga ko’ra davlat budjetining daromadlari ikki guruhga bo’linishi mumkin: – xo’jalik yurituvchi sub’ektlardan olinadigan daromadlar; – aholidan tushumlar. Mulkchilik shakliga ko’ra davlat budjetining daromadlari quyidagi ko’rinishlarda bo’lishi mumkin: – nodavlat sektordan olinadigan daromadlar; – davlat xo’jaliklaridan olinadigan daromadlar; – aholidan olinadigan mablag’lar. Budjet daromadlarining yuqorida sanab o’tilgan har bir guruhlari daromadlarning manbalari, to’lovlarning turlari va hokazo-lar bo’yicha kichik guruhlarga bo’linishi ham mumkin. Masalan, dav-lat xo’jaliklaridan olinadigan daromadlarga davlat korxona va tashkilotlarining to’lovlari, davlat mulkini sotishdan olinadi-gan daromadlar, davlat tashkilotlari tomonidan ko’rsatiladigan xizmatlardan olinadigan daromadlar kiradi. Aholidan budjetga kelib tushadigan 13 mablag’lar esa soliqlar va boshqa ixtiyoriy to’lov-lardan iborat bo’lishi mumkin. O’z navbatida, har bir kichik guruhlarga biriktirilgan davlat budjetining daromadlari tushumlarning alohida turidan iborat. Masalan, davlat korxonalari tomonidan budjetga o’tkaziladigan daromadlarning tarkibiga qo’shilgan qiymat solig’i, aktsizlar, daromad (foyda) solig’i va boshqalar kiradi. Shuningdek, davlat mulkidan olinadigan daromadlar tar-kibi bojxona daromadlaridan, egasiz va musodara qilingan mol-mulkni, talab qilib olinmagan yuklar va pochta jo’natmalarini, meros huquqi bo’yicha davlatga o’tgan mol-mulklarni realizatsiya qilishdan olingan tushumlardan iborat. Davlat tashkilotlari va muassa-salari tomonidan ko’rsatilgan xizmatlar uchun olingan daromadlarga davlat avtomobil inspektsiyalari tomonidan undiriladigan yig’imlar, tovar belgilarini qayd etganlik uchun yig’imlar, o’lchov asboblarini davlat tekshiruvidan o’tkazilganligi uchun haq, sud va arbitraj organlari hamda notarial idoralari tomonidan aholiga ko’rsatilgan xizmatlar uchun olinadigan haq va boshqalar kiradi. Davlat budjetining daromadlari majburiy yoki ixtiyoriy tarzda jalb qilinishi mumkin. Bunda daromadlarni majburiy shaklda jalb qilish hal qiluvchi rol o’ynaydi. Ixtiyoriy shakldagi to’lovlarga davlat obligatsiyalarini va pul-buyum lotereyalarini realizatsiya qilishdan olingan tushumlar kiradi. Davlat budjeti daro- madlarini shakllantirishdagi majburiylik yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan ma’lum bir mablag’lar belgilangan muddatlarda budjetga o’tkazilishi zarurligini anglatadi. U yoki bu to’lovni qonun tomonidan majburiy deb e’tirof etilishi to’lanmagan summalarning majburiy undirilishini ko’zda tutadi. Bu holat budjetning ijrosi uchun juda katta ahamiyatga ega bo’lib, mablag’larni to’liq va o’z vaqtida budjetga jalb etishga yo’naltirilgan. Sub’ektlarning daromadlari Davlat budjeti ixtiyoriga ikki xil metodlarni qo’llab, olinishi mumkin: 1) soliqli metodlar; 2) nosoliqli metodlar 4 . 4 Malikov T. S., Haydarov N. H. Moliya: umumdavlat moliyasi. O’quv qo’llanma. – T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2008. 14 Soliqli metodlar uchun mablag’larning davlat budjeti foydasiga aniq belgilangan miqdorlarda va oldindan o’rnatilgan mud-datlarda undirilishi xarakterlidir. Soliqlarning undirilishi mamlakat yalpi ichki (milliy) mahsuloti va milliy daromadining taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi bilan bog’liq. Ular yordamida xo’jalik yurituvchi sub’ektlar va aholiga tegishli bo’lgan mablag’larning bir qismi davlat ixtiyoriga o’tkaziladi. Soliqlarning tarkibiga qo’shilgan qiymat solig’i, aktsizlar, daromad (foyda) solig’i, er solig’i, mol-mulk solig’i va boshqa soliqlar kiradi. Nosoliqli daromadlar davlatga tegishli bo’lgan korxona va tashkilotlardan olinadigan to’lovlardir. Davlat mulkiga aylanadigan va qaytarishni talab etmaydigan mablag’lar ham davlat budjetining daromadlari bo’lishi mumkin. Biroq ayrim to’lovlar davlatning ixtiyoriga vaqtinchalik foyda-nish uchun o’tkazilishi ham mumkin. Bunday holda davlat olingan mablag’larni sarf etsada, u bu mablag’larni belgilangan muddatlarda va to’liq ravishda qaytarishga majbur. Ana shunday budjet da-romadlarining ko’rinishlaridan biri davlat obligatsiyalarini rea-lizatsiya qilishdan olingan tushumlar hisoblanadi. Davlat budjetining daromadlariga ular shartli ravishda, faqat shu yilning budjeti daromadlari nuqtai nazaridan kiritilishi mumkin. Davlat budjeti daromadlarining deyarli barchasi sarflanish nuqtai nazaridan oldindan mo’ljallangan maqsadlarga ega emas. Ular umumiy fondga tushiriladi va odatdagi moliyalashtirish tartibida foydalaniladi. Budjet daromadlarining faqat ba’zi birlarigina oldindan belgilangan maqsadlar uchun mo’ljallangan. Ularning tarkibiga ijtimoiy sug’urta badallarini kiritish mumkin. Soliqlar, to’lovlar, yig’imlar, bojlar va majburiy ajratmalarning alohida shakllari va turlarining yig’indisi davlat budjeti daromadlarining yagona tizimini shakllantiradi. Turli sub’ektlardan kelib tushadigan Davlat budjetining daromadlari umumdavlat ehtiyojlarini ta’minlab, bir-biri bilan o’zaro bog’langandir. Davlat budjeti daromadlarining tarkibi va uning tuzilmasi doimiy emas. Ular mamlakat taraqqiyoti va davlatning oldidagi vazifalarning o’zgarishiga muvofiq ravishda o’zgarib boradi. |