O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi a. Qodiriy nomidagi

YA.A. Ponomarevning tadqiqotlari intuitsiya (ichki his, ichdan his qilish) mohiyatini yoritishga imkon beruvchi sub’ektiv sharoitlarni aniqlashga yordam beradi. Muallif sub’ektiv sharoitlar qatoriga muammoning mavjudligini, vazifani hal qilishga mos bo‘lmagan usullarni tugatish, muammoga qiziqishni saqlagan holda echim uchun mavjud usullar yaroqsizligiga ishonish, ijodning birinchi bosqichlarida muammoning qisqartirilishi va sxemalashtirilishi kabilarni kiritadi.
SHunday qilib, YA.A. Ponomarev tadqiqotlarining ahamiyati shundan iboratki, u ichdan his qilish (intuitsiya) mexanizmini eksperimental o‘rganish zarurligini va mumkinligini ko‘rsatdi. Intuitsiya qonuniyatlarini bilishga asoslangan holda, o‘qituvchi ta’lim jarayonida faraz vujudga keltirishi, ilhomlanishi, ijodiy vaziyatlar va psixologik holatlar yaratishi mumkin.
A.N. Lukning ta’kidlashicha, “ijodiy qobiliyatga ega bo‘lish” va ijodiy fikrlash bir xil narsa emas,chunki unda o‘z qobiliyatlaridan foydalanish, ularni amalga oshirish istagi ham mavjud bo‘lishi zarur. Ijodiy imkoniyatlar jamoada ijodga “muhit mavjudligiga, yangi g‘oyalar qanchalik yuqori baholanishiga, an’anaviy va urf bo‘lgan tasavvurlar chegarasidan chetga chiqa olishga bog‘liqdir. Maktabda ijodiy muhit faqatgina qiziquvchanlikni shakllantirish, yangicha fikrlash, bir xil bo‘lmagan echimlarni topish bilangina yaratilmaydi. YAngi va o‘ziga xos narsani idrok qilishga tayyorgarlikni, boshqa odamlarning ijodiy yutuqlaridan foydalanishni, amaliyotga tatbiq etishga intilishni taqozo etadi.
Turli Yoshdagi o‘quvchilarda mustaqil ijodiy tafakkurni shakllantirish hamda rivojlantirishning asosiy vositalaridan biri - bu muammoli vaziyatlarni yaratish jarayonidir. Fanda muammoli ta’limning nazariyasi va amaliyoti yaratilgan, Jumladan, V. Oqon, A.M. Matyushkin, I.YA. Lerner, M.I.Maxmutov va boshqalarning muhim tatdqiqotlari muammoli ta’limga bag‘ishlangandir.
A.M.Matyushkin muammoli deganda, shunday vaziyatni nazarda tutadiki, bunda sub’ektda yangilikni ochish ob’ektning noma’lum xususiyatlarini, qonuniyatlarini kashf etish ehtiyoji paydo bo‘ladi. Sub’ekt bilan ob’ekt psixologik o‘zaro ta’sir o‘tkazish tipini aks ettiradi. Muammoli vaziyatda noma’lum holat ikkita ko‘rsatkichi bilan tavsiflaydi: 1) nisbiy yangilik darajasi; 2) umumlashtirishning nisbiy ko‘rsatkichi.
Muammoli vaziyatni inson sub’ektiv ravishda “qiyinchilik”, “to‘siq” voqelik sifatida o‘z boshidan kechiradi.
A.M. Matyushkin muammoli vaziyatni 4 xil modelga ajr?tadi:
Xulq-atvor modeli-sub’ekt bilan uning ko‘zlangan maqsadi o‘rtasidagi to‘siq mavjudligi tufayli u o‘z oldiga qo‘ygan maqsadiga bevosita erisha olmagan sharoitda vujudga keladigan tafakkurdan iboratdir. Bularga mos tarzda muammoni hal qilish to‘siqni engish yoki ko‘zlangan maqsadga erishishda aylanma yo‘lni topishda mujassamlashadi. Bu xildagi muammoli vaziyatlarda to‘siqni engishga imkon beradigan aqliy harakat usullari topilishi maqsadga muvofiqdir.
“Tushunishni talab qiladigan vaziyatlar”da inson zarur tuzilmani aniqlashga yordam beradigan ba’zi munosabatlarni topishi lozim. Bunday vaziyatlarda inson shaxsiy harakat tamoyilini mujassamlashtiruvchi qonunni, munosabatni, xususiyatni topishi joiz. Harakatning yangi tamoyilini topish esa fikrlash predmeti “tuzilishini” tashkil qiladi.
Muammoli vaziyatning ehtimolli modeli - qo‘yilgan topshiriqni hal qilish uchun qulay harakatni tanlashni amalga oshiruvchi tafakkurni ehtimoliy jarayon sifatida tushunishdan iboratdir. Muammoli vaziyatlarning tahlil qilinayotgan tipi “ha - yo‘q” tamoyiliga asoslanib qaror qabul qilishning barcha vaziyatlarida muayyan ahamiyat kasb etadi. Tafakkur jarayonining zarurligini belgilaydigan to‘siq sifatida aqliy harakatlarning mavjudligini ifodalovchi bir-biriga qarama-qarshi usullar namoyon bo‘ladi.
Muammoli vaziyatlarning informatsion modelida esa tafakkurning asosiy akti - inson tomonidan yangi ma’lumotlarni, bilimlarni va harakatlarni egallash hamda ularni qayta o‘zgartirish jarayonlari gavdalanadi. Bu modeldan foydalanish natijasida V.A.Krutetskiy ma’lumotlari etishmaydigan yoki ma’lumotlari ortiqcha masalalarni muammoli topshiriqlar sifatida ajratadi.