O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti abdulla Ulug‘ov adabiyotshunoslik nazariyasi
Yüklə 3,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
parallellos
so‘zidan hosil qilingan bo‘lib, “yonma-yon boruvchi” degan ma’noni bildiradi. Parallelizmlar mazmunan teng yoki ularda bir-biriga yaqin ho- disalar qiyoslanishi, o‘xshatilishi, qarama-qarshi qo‘yilishi, ta- laf fuzda bir xil ohangdorlikka asoslanishi (intonatsion paral- lelizmlar) va boshqa ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Radiflar ham parallelizmning o‘ziga xos ko‘rinishidir. Albatta, bunda misra- larda fikr mazmuni o‘xshash yoki birbiriga yaqin hodisalarni ifoda qilishi lozim. Takror parallelizmga yaqin tasvir usulidir. Matnda u aniq ko‘rinib turadi. Chunki takror ayrim so‘z, iboralarning ma’lum bir tartib asosida qayta-qayta qo‘llanishidir. Takror muayyan maqsadga muvofiq qo‘llanadi. Takrorning anafora, epifora, mis ralar takrori singari ko‘rinishlari bor. Anafora yunoncha “anaphor”, “yuqoriga ko‘tarilish” degan ma’noni bildiradi. Bunda bir xil so‘z yoki so‘z birikmasi she’r misralari boshida aynan bir xil tarzda takrorlanib keladi. Qaysi bir ozorin aytay jononima ag‘yorning, Qaysi bir og‘ritganin ko‘nglimni dey dildorning. (Bobur) 258 259 Takrorning ham barcha ko‘rinishlari mazmunni kuchaytirish, fikrni ta’sirchan qilishga qaratilgan bo‘ladi. Anafora, inversiya uning ana shunday ifoda usullaridir. Inversiya lotincha “inversi”, “o‘rin almashtirish” degan ma’- noni bildiradi. Bunda gap bo‘laklari grammatika me’yorlari tartibidan farqliroq tarzda qo‘llanadi. Inversiya ta’kidlanmoqchi bo‘lgan fikrga mantiqiy urg‘u berish, uni kuchaytirish, ta’sir chanligini oshirish maqsadida qo‘llanadi. Ko‘p jahongir ko‘rgan bu dunyo, Hammasiga guvoh yer osti. Lekin, do‘stlar, she’r ahli aro Jahongiri kam bo‘lar, rosti. (Abdulla Oripov) Grammatik me’yorga amal qilinadigan bo‘lsa, bu misralar “Bu dunyo ko‘p jahongir ko‘rgan...” tarzida yozilishi kerak edi. Antiteza ham fikr ta’sirchanligini oshirish maqsadida qo‘llanadigan ifoda usullaridandir. U qaramaqarshi fikrlarni ifodalash uchun ishlatiladi. Menga nomehribon yor o‘zgalarga mehribon ermish, Mening jonim olib, ag‘yorga oromijon ermish. (Alisher Navoiy) Menga nomehribon – o‘zgalarga mehribon. Bu zid tushuncha- lardir. Ritorik murojaat tantanavorlik, ko‘tarinkilik yoki kesatish, kuchli g‘azab, nafratni ifodalash uchun qo‘llanadigan xitob shaklidagi ifoda usulidir. Ritorik so‘roq esa fikrni so‘roq shaklida ifodalashdir. Biroq u odatdagi savol singari emas. Unga javob qaytarmaslik mumkin. Ritorik so‘roq his-hayajonni kuchaytirish uchun beriladi. Vazn, qofiya, turoq singari unsurlarga ega she’riy nutqdan farq qiladigan nasriy asardagi nutq asar matniga turli tomondan kirib keladigan, fe’l-atvori, maqsadi va intilishi har xil personaj- larning dialog, monologi, muallif tomonidan ularning ichki kechin malari, harakat, holati bayon etilishi, makon va zamonning tasvirlanishi qo‘shilishidan paydo bo‘ladi. Ana shunday turli ovozlar qo‘shilishi natijasida asar matni maydonida bahslar, keskin munozaralar, teran mushohadalar, turlicha talqinlar, muammoga har xil yondashuvlar, kutilmagan kinoya, kesatiqlar, o‘tkir qochiriqlar yuzaga keladi. Oddiy xabar, ma’lumot, izohga ham birovning so‘zi suqilib kirsa, jumla, gapda boshqacha ruh, yangicha ma’no, ta’sirchan quvvat hosil bo‘lib, qalbda turli his-tuyg‘ular, kechinmalar uyg‘onadi. So‘z qalb hodisasiga aylanganida ko‘ngilda ayni xildagi holat kechadi. Badiiy asar ta’sirchanligini ta’minlaydigan eng muhim omil- lardan yana biri badiiy psixologizmdir. Badiiy psixologizm barcha badiiy tasvir va ifoda vositalarining jumuljami sifatida namoyon bo‘lib, u inson ichki dunyosini ochib ko‘rsatadi. Badiiy psixologizm adabiyotning insonshunoslik mohiyatini ifoda etadi. Badiiy psixologizm to‘g‘risida avval ko‘chirma olganimiz “Adabiyotshunoslik lug‘ati”da shunday ma’lumot beriladi: “Badiiy psixologizm – badiiy asarda to‘laqonli inson obrazini yaratishning muhim vositalaridan biri; personaj ruhiyatining ochib berilishi, xatti-harakatlari va gap-so‘zlarining psixologik jihatdan asoslanishi, shu maqsadlarga xizmat qiluvchi usul va vositalarning jami. Yozuvchi personaj ruhiyatini bevosita yoki bilvosita tasvirlab berishi mumkin. Personaj o‘y-kechinmalari, his-tuyg‘ularining “ichki monolog”, “ong oqimi” tarzida yoki muallif tilidan (o‘ziniki bo‘lmagan muallif gapi) bayon qilinishi psixologik tasvirning bevosita shakli hisoblanadi. Asardagi personaj ruhiyatining uning xatti-harakatlari, gap-so‘zlari, yuzko‘z ifodalari (mimikasi), undagi fiziologik o‘zgarishlarni ko‘rsatish orqali ochib berilishi esa bilvosita psixologik tasvirdir. Ruhiy tasvirning bu ikki ko‘rinishi bir-birini to‘ldiradi, shu bois ham muayyan personaj ruhiyatini tasvirlashda yozuvchi bularning ikkisidan ham o‘rni bilan foydalanadi. Shuningdek, personaj 260 261 ruhiyatini ochishda yozuvchi tabiat tasviridan yoki boshqa biror narsa obrazidan foydalanishi mumkin bo‘ladiki, bu ham bilvosita psixologizmning ko‘rinishidir. Masalan, “O‘tkan kunlar” romanida A.Qodiriy Kumushning turmushga berilish xabarini eshitgan Otabek ruhiyatini “Xo‘ja Ma’oz” qabristoni manzarasi orqali aks ettirsa, uning Kumush hijronida yashagan paytlardagi ruhiy holatini “Navo” kuyining sharhida umumlashtirib ifoda- laydi. Adabiy asarda xarakter ruhiyatini ochish, umuman, inson obrazini yaratishning muhim vositalaridan yana biri personaj nutqidir. Zamonaviy nasrda dialog salmog‘ining ortishi barobarida personaj nutqining obraz yaratishdagi mav- qei ham kuchaydi. Personaj nutqini individuallashtirish orqali uning shaxsiyati, dunyoqarashi, muayyan hayotiy holatdagi ruhiyati haqida o‘quvchiga ko‘p narsalarni yetkazish mumkin. Dialoglarda personaj nutqi muallifning qisqa, lo‘nda sharhlari bilan ta’minlanadi. Personajning yuz-ko‘z ifodasi, mimikasi, undagi fiziologik o‘zgarishlar haqida ma’lumot beruvchi bu sharhlar juda katta ahamiyat kasb etadi. Ular o‘quvchiga personaj nutqini “eshitish”, xatti-harakatlarini “ko‘rib turish” va shu asosda uning ayni paytdagi ruhiyatini his qilish imko- nini yaratadi. Adabiyotshunoslikka oid manbalarda badiiy psi- xo logizmning dinamik, tipologik va analitik prinsiplari farq- lab ko‘rsatiladi. Dinamik prinsipda personaj ruhiyati uning muayyan hayotiy situatsiyalarda o‘zini tutishi, xatti-harakatlari va gap-so‘zlari orqali ochiladi, mohiyatan bu dramatik asar personajlari ruhiyatini ochish usuliga o‘xshash, shu bois dina- mik prinsip ba’zan psixologik tahlilning dramaturgik usuli deb ham ta’riflanadi. Badiiy psixologizmning tipologik prinsipi personaj ruhiyatini u shakllangan va harakatlanayotgan muhit shart-sharoitlari bilan bog‘lagan, shulardan kelib chiqqan holda tasvirlashni nazarda tutadi. Analitik prinsip esa personaj dilidagi histuyg‘ular, ongidagi o‘yfikrlarning ildizlari, tadrijini jarayon tarzida izchil va atroflicha tasvirlashni taqozo etadi. Bunda bir hisdan ikkinchi his, bir o‘ydan boshqa bir fikr o‘sib chiqadi, ular bir-birini to‘ldiradi, sifat jihatidan o‘zgartiradi va hokazo. Bu esa personaj taqdiri, qarashlari va amallaridagi keskin burilishlarni tayyorlash va ko‘rsatishga imkon beradiki, u ba’zan badiiy psixologizmning “qalb dialektikasi” shakli deb ham yuritiladi. Aytish kerakki, muayyan personaj ruhiyati tasvirida bu uchala prinsip ham qorishiq holda namoyon bo‘ladi, ulardan biri yetakchilik qilgani holda, boshqalari uni to‘ldirish, konkretlashtirishga xizmat qiladi”. Badiiy asar tilida bu kabi tasviriy vositalar, ifoda shakllari ko‘p. Ularning barchasi mazmunning ta’sirchanligini oshirishga xizmat qiladi. Omonim, sinonim, antonim, ko‘chim, istiora, metonimiya, allegoriya, sinekdoxa, anafora, antiteza, inversiya kabilar badiiy asar matnida aralash holda, bir-biriga bog‘liq tarzda yoki alohida-alohida shaklda namoyon bo‘ladi. Ular mazmunni ta’sirchan qilishga, qahramonlar ruhiy olamini yorqin gavdalantirishga yordam beradi. Izoh: Mazkur mavzuni yoritishda mavjud darslik, qo‘llanma, lug‘atlardan foydalanildi. Yüklə 3,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|