O’zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi Al-Xorazmiy nomli Urganch Davlat universiteti «tarix» kafedrasi

Bir kunlik yo’l piyoda yo’l 25-30 km, bir kunlik otlik yo’l esa 50-75 km ga to’gri keladi.
Feodal tarqoqlik davriga kelib o’lchov birliklari birmuncha taraqqiy etadi va sekin-asta o’lchov birliklari sistemalari shakllana boshlaydi.
XII-XV asrlarda ham pyad’, lokot’, sajen’ o’lchov birliklari ishlatiladi. Lekin ayrim joylarda ular boshqacha nom bilan ataladigan bo’ladi. Masalan, pyad’ ba`zan nogoy, lokot’ esa stopa(ovon)deb yuritiladi.
Ikki xil miqdordagi versta ishlatilgan: 700 sajenli hamda 500 sajenli. Sajen’ bu yerda har xil miqdorda bo’lgan: 152 sm,175 sm yoki 216 sm. Shunga ko’ra bir versta 152 x 700q106, 400 smq1,064 yoki 216 x 500q106,000q1,060m.
Noaniq o’lchov birliklari “verjenie kamnya”, “perestrel”, “den’ peshego puti”, “den’ konnogo puti” dan ham foydananilgan. Bulardan boshqa rus knyazliklarining turli yerlarda ba`zi maxvlliy o’lchov birliklari ham ishlatilgan: toporihe, ujihe, kolo`, strela va x.k.
Navbatdagi o’lchov birliklari bu yuza o’lchov birliklaridir. Bu o’lchovlar bilan tanishayotganda student quyidagilarga ahamiyat berishi kerak. Qadimgi rusda ekin maydonlari, o`rmon, yaylovlarni, katta-katta yerlarning sathini o`lchashda selo hamda plug o`lchov birliklari qo`llanilgan.
«Selo» o`lchovining asl ma`nosi aniq ma`lum emas. Balki «qishloq» ma`nosida ishlatilgandir. U holda yuzani o`lchashayotganda o`lchanayotgan joy o`zlari yashayotgan qishloq yeri bilan taqqoslangan, ya`ni bu yerning yuzasi ikki-uch qishloqchalik keladi deb hisoblangan. Manbalarda «selo» o`lchovi «plug» o`lchovi hisobidan ko`rsatilgan. Bir selo 2 plugga teng bo’lgan.
Mavsum davrida ikki xo’kiz yoki bir ot yordamida xaydaladigan ekin maydoniga bir plug deyilgan.
Mahalliy o’lchov birliklaridan obja hamda korob’ya ko’p ishlatilgan. Obja termini “objivat’”, “jat’”, “jatva” so’zlaridan olingan bo’lib, bir xaydovchi bir kunda bitta ot bilan hayday oladigan ekin maydoniga teng bo’lgan. Obja miqdori har xil bo’lgan. Uning miqdori haydalayotgan yerning sifati, ot-ulov, haydov qurollari, haydovchining kuch-quvvati, tajribasi va shuning singari boshqa bir qator omillarga bog’liq bo’lgan. Obja o’lchov birligi haydaladigan ekin maydoni, pichan o’rami, bog’cha, tomorqa yerlarini o’lchashda qo’llanilgan.
Velikiy Novgorodda korob o’lchov birligi ishlatilgan. Bu o’lchovdan odatda don-gallani o’lchashda foydanalingan. Keyinchalik ekin maydonini hisoblashda ham qo’llanila boshlangan. Bir korob’ya deb desyatina yerga ekin eksh uchun kerak bo’ladigan galla miqdoriga aytiladi.
Vologda va uning atrofidagi yerlarda verevka nom bilan mashhur bo’lgan mahalliy o’lchov birligi mavjud bo’lgan. Bir verevka- bir desyatinaning uchdan ikki qismiga teng edi.
Rossiyada tuqilma-sochilma materiallarni o’lchash uchun alohida o’ziga xos birliklar ishlatilgan. Bu yerda student qadimda o’lchov uchun ishlatilgan idishlar bilan tanishadi: chunki, don, g’alla, turli tuqilma-sochilma materiallarni o’lchashda xar xil idishlardan foydanishgan. Bu idishlarning eng qadimiysi kad deb ataladi. Ayrim hollarda uni okov yoki bochka deyilgan.
Kad yoki okovdan tashqari polovnik nomli kichiq idish ishlatilgan. Polovnik dastali katta idishni eslatadi.
Keyinchalik chetvert va osmina o’lchov birliklari paydo bo’lgan.