O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti o‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti

dar
predlogi 

arabcha 
voqe'
= 
dar voqe' -
'haqiqatda

) 
kabi. Arxaik 
filhaqiqat
modali esa arabcha 
fi
predlogi, 
al
aniqlik artikli va 
haqiqat(un)
leksemasidan tuzilgan: 
fi al haqiqat 

 fil-haqiqat
; 
d) asli "ot leksema 

atributiv shakl yasovchi" tarkibiga ega leksemashakldan 
o‘sib chiqqan va ma'noli qismlarga ajratilmaydigan bo‘lgan: 
shubha 

siz = 

---

20 
shubhasiz, shakl 

li

 
shekilli kabi (Keyingi misolda kelgan 
kll
tovushlarini 
talaffuz qilish qiyin bo‘lgani sababli 
kl
tovushlari oralig‘iga 
i
tovushi kiritilgan) 
kabi; 
f) asli leksema va shakl hosil qiladigan morfemadan tuzilgan bo‘lib, modal 
turkum birligi sifatida o‘sib chiqqan, shakl hosil qiladigan morfemalar o‘z 
grammatik mohiyatini yo‘qotgan, ajratilmaydigan bo‘lgan. Bunday modallar asli:
1) "leksema 

birlik sonlovchisi 

III shaxs nisbatlovchisi 

bosh kelishik 
ko‘rsatkichi" tarkibiga ega bo‘lgan: 
chama 

 

I 

 si 

 

II = chamasi, mazmun 

 

I 

 i 

 

II = mazmuni
kabi; 
2) "leksema 

birlik sonlovchisi 

o‘rin yoki chiqish kelishigi affiksi" 
tarkibiga ega bo‘lgan: 
haqiqat


I 

da
= 
haqiqatda
, 
rost 

 

I 

 dan
= 
rostdan
kabi (Keyingi modal ko‘pincha 
rostdan ham
shaklida yuklama bilan ishlatiladi); 
3) "leksema 

birlik sonlovchisi 

III shaxc nisbatlovchisi 

o‘rin yoki chiqish 
kelishigi affiksi" tarkibiga ega bo‘lgan: 
asl


I 

i 

 da
= 
aslida
, 
aft


I 

i

dan
= 
aftidan
kabi. 
2. Otdan boshqa turkum leksemashakllaridan o‘sib chiqqan: 
a)
Sifat leksema shakldan o‘sib chiqqan: 
tabiiy
kabi; 
b)
Ravish leksema shakldan o‘sib chiqqan: 
albatta
kabi; 
c)
Тojikcha 
xoh­noxoh
fe'l shaklidan o‘sib chiqqan; bunda 
xoh
- 

ista

, 
no
-
ma

; 
xoh­noxoh
- 'ista­istama

; o‘zbek tilida har ikki qism oxiridagi 
h
tovushi 
y 
tovushiga, ikkinchi qismdagi birinchi 
o 
tovushi 
a
tovushiga almashgan: xoh-noxoh 

xoynaxoy; ma'noda ham jiddiy o‘zgarish yuz bergan: 'ista­istama


'tusmol'; 
d) Bog‘lovchidan o‘sib chiqqan: 
balki.
3. Birikma shakl hokim a'zosining ellipslanishi (tushirilishi) natijasida yuzaga 
kelgan: 
o‘z­o‘zidan aniq

o‘z­o‘zidan
kabi. 
4. Birikma shaklning modalga aylanishi bilan yuzaga kelgan: 
har qalay, har 
holda
kabi. 
Biror turkum birligi asosida modal birlik o‘sib chiqqan bo‘lsa, bunday 
hollarda odatda omonimiya voqe bo‘ladi. 

---

21 
Fе’lning mаyl shаkllаri ifоdаlаydigаn mаslаhаt, so‘rаsh, istаk, оgоhlаntirish, 
buyruq, qistаsh, tа’qiqlаsh, shаrt kаbi mа’nоlаr mоdаl mа’nоlаrdir. 
Аyrim оt vа rаvish shаkllаri оrqаli хоhish, istаk, zаruriyat, imkоniyat, 
mumkinlik kаbi mа’nоlаr, yuklаmаlаr оrqаli esа gumоn, tахmin kаbi mоdаl 
mа’nоlаr ifоdаlаnаdi vа bоshqаlаr. 
Моdаl so‘zlаr bir butun lеksik birlik sifаtidа qаrаlаdi, ulаrning tаrkibi 
mоrfоlоgik elеmеntlаrgа аjrаtilmаydi.
R.Sayfullayeva taqlid so‘zlani mustaqil so‘z deb talqin qiladi va buning bir 
necha ilmiy asoslarini sanab o‘tadi: a)turkiy tillаrdа tаqlid miqdоrаn ko‘p vа mа’nо 
jihаtdаn rаng-bаrаng;
b)
ulаrdаgi tоvushlаr tizmаsi mа’lum оb’ektiv vоqelikdаn 
xаbаr berib turаdi; 
 c)
tаqlid gаp tаrkibidа mа’lum bir sintаktik pоzitsiya egаllаydi. 
Hozirgi o‘zbek adabiy tili o‘quv qo‘llanmasida undov, taqlid, maodal so‘z 
turkumlarini so‘z gaplarni ichida keltirib o‘tadi, ya’ni so‘z gaplarning ma’noviy 
guruhi sifatida ataydi va ularga alohida ta’rif berib o‘tadi. Har bir nazariyalar bir 
biridan faqat shakl jihatdan farq qiladi,mazmuni esa deyarli bir xil. 
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak undov, taqlid, modal so‘z turkumlarini
Q.Sapayev alohida so‘z turkumlari deb, R.Sayfullayeva so‘z gapni tarkibiga 
kirgizib modal va so‘z gapga bir xil ta’rif beradi. Shuni aytib o‘tish joizki so‘z - 
gap sintaksisda, modal so‘z morfologiyada o‘rganiladi. Ushbu olimlarning undov, 
taqlid, modal so‘z turkumlariga bergan ta’riflarini o‘rganib chiqqan holda, 
shunday fikrga keldimki, alohida olingan so‘z turkumlarini, mustaqil so‘z 
turkumlari qatoriga qo‘shishimiz mumkin. Sababi undov, taqlid, modal so‘zlar 
mustaqil so‘z turkumlari bajargan vazifada kela oladi. Mustaqil so‘z turkumlaridan 
farqi shundaki, egalik, kelishik, shax-son qo‘shimchalarini qabul qila olmaydi. 

---

22