O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni

Qadriyatlar tizimi.
Har qanday jamiyat, ijtimoiy-tarixiy birliklar (urug’, qabila, elat, xalq, millat), ijtimoiy 
sub’ektlar va boshqalar o’ziga xos qadriyatlar tizimiga ega bo’ladi. Bu qadriyatlar tizimida asosiy bo’lmagan qadriyatlar 
muayyan qatorni tashkil qiladi, turli holatlarda namoyon bo’ladi. Jamiyat rivojining muayyan davri yoki biror davlatda 
ham ana shunday qadriyatlar tizimi mavjud bo’ladiki, u o’sha davr, jamiyat va davlat kishilari, ularning faoliyati uchun 
umumiy mezon vazifasini o’taydi. Har bir ijtimoiy tarixiy birlik, sinf va partiyalar ham ana shunday qadriyatlar tizimi 
asosida faoliyat ko’rsatadilar, ulardan foydalanadilar yoki ularga erishishning turli usullarini qo’llaydilar. 
U yoki bu qadriyatning ahamiyatini aniqlashda ana shunday tizimlar mavjud ekanligini unutmaslik, uning biror 
davr, ijtimoiy birlik, soha, jarayon va boshqalar uchun qanday mavqega ega ekanligini nazardan qochirmaslik lozim. 
Qadriyatlarning namoyon bo’lish shakllari.
Bir qarashda qadriyatlarning shakllari son-sanoqsiz va nihoyatda 
tartibsizga o’xshab ko’rinadi. Aslida esa bashariyat, olam, tabiat va jamiyatda ajabtovur uyg’unlik mavjud. Qadriyat 
shakllari ham ularga mos ravishda ana shunday uyg’unlikda, qonuniy bog’lanishda, umumiy aloqadorlikdadir. Bunday 
holatda ularning klassifikatsiyasida tabiat va jamiyatdagi narsa, voqea, hodisa, jarayonlar muayyan ko’lamda, qadriyat 
shakllari esa ular bilan bog’liq holda namoyon bo’ladi. 
Makon va zamonda ushbu qadriyat ob’ektlari borliqning biror shakli, jihati, voqelikning biror qismi, olamdagi 
narsalar va atrof-muhitning eng muhim tomonlari sifatida namoyon bo’ladi. ushbu ma’noda qadriyatlarning 
umumbashariy, umumsayyoraviy va mintaqaviy hamda biror kichik hudud yoki joyga bog’liq bo’lgan shakllarini. 
ko’rsatish mumkin. Bunda umumiylik, xususiylik va alohidalikning dialektikasi zamonaviy atamalar «global», «zonal» 
va «lokal» qadriyat ob’ektlarining o’zaro munosabati tarzida zohir bo’ladi. 
Jamiyatning yashashi, odamlarning hayot kechirishi uchun yuqoridagi qadriyatlar bilan birga jamiyatdagi 
umumijtimoiy va umuminsoniy qadriyatlar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ularning jamiyat, uning tuzilishi, ijtimoiy 
birliklar va ijtimoiy ong shakllariga aloqador turkumlarini ko’rsatish mumkin. Masalan, jamiyatning tuzilishiga xos milliy, 
sinfiy, irqiy va boshqalar yoki ijtimoiy ongning shakllariga bog’liq: siyosiy, huquqiy, axloqiy, diniy, hamda jamiyatning 
asosiy sohalariga bog’liq: iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, ma’naviy. Ijtimoiy qadriyat shakllari orasidagi farqlar aslo mutlaq 
emas, balki nisbiydir. ular orasida o’tib bo’lmas chegaralar yo’q. 
Bugungi kunga kelib qadriyatlar iborasi nihoyatda mashhur bo’lib ketdi. Uni juda keng ma’noda ishlatish, ayniqsa, 
madaniy-ma’naviy hodisalar, urf-odatlar, an’analar va boshqalarga nisbatan umumiy nom yoki atama sifatida qo’llash 
hollari ko’p uchramoqda. Kundalik muloqotda qadri bor narsa, voqea, hodisa, xususiyat va boshqalarni «qadriyat» deb 
atashga ko’pchilik o’rganib qoldi. Ammo har bir so’z, atama va tushunchaning mohiyati va mazmunini o’ziga 
sig’diradigan sifat chegarasi bor. U yoki bu tushunchadan ana shu mazmunga sig’maydigan ko’lamni talab qilishning 
keragi yo’q. Zero, qadriyat tushunchasining ommalashib, mashhur bo’lib ketganligi juda yaxshi. Lekin uni yanada 
kengroq ma’noda yoki zarur bo’lmagan hollarda ham ishlatish bu tushunchaning mazmunini xiralashtirishi, uning 
mohiyatini ifodalaydigan sifat chegarasini sarobga aylantirib qo’yishi, qadrini tushirishi mumkin. 
Xalqimizning «Qadrsiz qadriyat yo’q!», «Qadrlanmaydigan qadriyat sarobga o’xshaydi», degan hikmatlari bor. Ana 
shu sababdan ham, mamlakatimiz taraqqiyoti hozirgi davrining yuksak ifodalari bo’lgan istiqlol, buyuk kelajak, 
vatanparvarlik, insonparvarlik, demokratiya, qonunning ustuvorligi kabi serqirra qadriyatlarni nihoyatda qadrlashimiz 
lozim. Ularning birinchisi — istiqlol e’lon qilgan O’zbekiston taraqqiyotining yangi asr bo’sag’asidagi asosiy haqiqati, 
ikkinchisi - istiqboldagi eng oliy orzu-idealimiz, boshqalari esa qurilayotgan jamiyatimizning ijtimoiy va ma’naviy 
tamoyillarini belgilaydigan purma’no qadriyatlarimizdir.