O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti Ekologiya va geografiya kafedrasi

Suv resurslarini ifloslanishidan muhofaza qilishga qaratilgan chora tadbirlar

1. 
   Suv resurslarini ifloslanishdan muxofaza qilish va uning dastlabki xossalarini tiklash uchun, avvalombor, 1993 yil 6 mayda qabul qilingan. «Suv va suvdan foydalanish to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasining konuni talablariga qat`iy rioya qilish zarur.
   
2. 
   Sanoat korxonalarida ilg’or texnologiyalarni joriy etish, oqova suvlar mikdorini kamaytirishga erishish, suvdan qayta foydalanishning berk tizimiga o’tish nafaqat iqtisodiy, balki yuksak ekologik ahamiyatga ega. Shuni eslatib o’tish kerakki, hozirgi paytda neft va gaz sanoati 60-70%, energetika 50 % va oziq-ovqat sanoati 30-40 % aylanma (berk) suv ta`minoti tizimiga ega. Suvdan aylanma uslubda foydalanish hisobiga Olmalik kimyo kombinati yiliga 10 mln. m³ toza suvni tejashga erishmoqda.
   
3. 
   Suvdan samarali foydalanish va uning dastlabki xossalarini qayta tiklashning birdan bir yo’li – sanoat korxonalarini bir biriga yaqin joylarga ko’rish va suvdan xamkorlikda foydalanishdir. Bu esa suvni tejashga katta yordam beradi. Suvni tozalash va zararsizlantirishga ixtisoslashtirilgan inshootlardan samarali foydalanish uning dastlabki xossalarini tiklashga nihoyatda katta yordam beradi.
   
4. 
   Sanoat korxonalaridagi asbob uskunalar va texnologik jarayonlarni suv bilan emas, balki havo yordamida sovutish suvni tejashga katta yordam beradi. Bu esa faqatgina sovutish tizimida ishlatiladigan suvlarning 60-70 % tejash imkonini beradi.
   
5. 
   Suvdan samarali foydalanish va kanalizatsiyaga oqizishning iqtisodiy me`yorlarini ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir. Ya`ni, ishlatilgan suv uchun to’lov joriy etish, oqova suv miqdorini kamaytirishga imkon beradi va suvdan samarasiz foydalanishga chek qo’yadi. Hozirgi paytda ko’pgina shaharlarda, shu jumladan, Buxoro shahrida maxsus suv o’lchagich asboblari o’rnatilgan.
   
6. 
   Suvning minerologik tarkibi va tuproq xususiyatlarini hisobga olib, oqava suvlardan sug’orish tizimida foydalanish katta iqtisodiy daromad garovidir. Shahar oqova suvlari bilan sug’orilgan yerlarning hosildorligi oddiy suv bilan sug’orilgan yerlarga nisbatan 5-6 marotaba, chorvachilik oqovalari bilan sug’orilgan ozuqa ekinlarining hosildorligi esa, 4 marotaba oshganligi aniqlangan. Oqova suvlaridan sug’orish tizimida qullanishning yana bir afzallik tomoni shundaki, xar bir gektar yerga kiritiladigan mineral o’gitlar hamda 2-3 ming m³ toza suv tejaladi. Hozirgi paytda respublikamiz miqiyosida sutkasida 4 mln. m³ , viloyatimizga esa 200 ming m³ oqava suvlari paydo bo’ladi. Yaqin kelajakda oqova suvlarining yillik miqdori 6 km³ ni tashkil etilishi kutilmoqda. Agar ushbu oqova suvlaridan sug’orish sistemasida foydalanilsa, 600 ming gektar yerlarni sug’orish imkoniyati tug’iladi. Buxoro viloyatidagi oqova suvlaridan sug’orish sistemasida deyarli foydalanilmaydi.
   

Chorvachilik korxonalarida paydo bo’ladigan har 1 m³ oqovalarning tarkibida 1 kg fosfor, 2,5 kg kaliy va 3 kg azot mavjud ekanligi aniqlangan.
Respublikamiz hududida 50 dan ortiq parrandachilik korxonalari mavjud bo’lib, ulardan yiliga 7 mln. m³ turli kimyoviy tarkibga ega bo’lgan chikindilar paydo buladi. Ularni 1:1 yoki 1:2 mikdorda toza suv bilan qo’shib yem-xashak ekinzorlarni sug’orilsa, yer hosildorligini 15-20% ga oshirishga imkon beradi.
O’zbekiston Respublikasida 1993- yil 6 mayda «Suv va suvdan foydalanish to’g’risida»gi qonun qabul qilingan.
Suvga doir munosabatlarni tartibga solish, axoli va xalq xo’jaligi ehtiyojlari uchun suvdan oqilona foydalanishdan, suvni bug’lanish, ifloslanish va kamayib ketishdan saqlash, suvning zararli ta`sirining oldini olish va uni bartaraf etish, suv ob`ektlarining xolatini yaxshilash, shuningdek, suvga doir munosabatlar soxasida korxonalar, muassasalar va tashkilotlar, dehqon xo’jaliklari va fuqarolarning xuquqlarini himoya qilish ana shu qonunning vazifasidir.
Suvning ifloslanishi deganda, sanoat korxonalari, maishiy kommunal xo’jaligi, chorvachilik va qishloq xo’jaligi korxonalaridan chiqariladigan chiqindilar, neft va moylovchi mahsulotlar, o’simlik va hayvonot qoldiqlarining suvga aralashuvi natijasida uning kimyoviy tarkibi, organoleptik xossalari (ta`mi, mazasi, hidi), fizik xossalari (suvning qattikligi, sho’rlanish darajasi va b.) ning uzgarishi tushuniladi.
Dunyo okeanlariga yiliga 10 mln. tonna neft va 71 % dan ko’proq ifloslantiruvchi moddalar daryo suvlari bilan birga kelib qo’shiladi. Shundan 2 mln. tonnasini marganes, 2-3 mln. tonnasini qo’rgoshin birikmalari, 6,5 mln. tonnasini fosforli birikmalar va 320 mln. tonnasini esa temir birikmalari tashkil etadi.
O’rtacha quvvatga ega bo’lgan bitta qog’oz kombinati 2 mln. nafar aholiga ega bo’lgan shahar oqava suvlari miqdoriga teng chiqindiga ega.
Avtotransport korxonalari, neft va gaz mahsulotlarni qayta ishlash korxonalari ochiq suv havzalarini neft mahsulotlari (benzin, kerosin, avtol, nigrol va b.) bilan ifloslantiradi. Bir tonna neft mahsuloti okean suviga tushganda suv yuzasida 12 km<sup>2</sup> maydonda moy pardasini hosil qiladi. Natijada suv tarkibida kislorod miqdori keskin kamayib, suvdagi tirik organizmlarning qirilib ketishiga sabab bo’ladi.
Agar 2 sutka davomida ochiq suv havzalariga oqizilayotgan oqova suvlarning miqdori belgilangan me`yorlarga nisbatan 20-29 baravar oshib ketsa yoki 8 soat vaqt davomida zaharli moddalarning miqdori 30-45 baravar oshib ketsa, korxonada favqulodda holat e`lon qilinishi mumkin. Bunday holatlarda korxonada ish faoliyati to’xtatiladi, zudlik bilan favqulodda holatni bartaraf etish uchun ekologik, epidemologik va boshqa chora-tadbirlari belgilanib, amalga oshiriladi.
Bundan tashqari, suv havzalari uchun favqulodda holat ballar orqali belgilanadi. Agar suv havzalarining ifloslanishi 4 balldan oshib ketsa, u yuqori darajada ifloslangan hisoblanadi.
Agar suv tarkibida erigan kislorodning miqdori 2 mg/l dan kam bo’lsa, erigan organik moddalarning miqdori 60 mg/l ni tashkil etsa va suv manbalariga oqizilgan neft mahsulotlari qoplangan parda maydoni 2-6 km<sup>2</sup> tashkil etganda, favqulodda holat e`lon qilinadi.
Iflos oqova suv tarkibida erigan moddalar konserogen zaharli moddalar (margimush, sianid, xrom, kaliy, mis, qo’rgoshin, simob va b.), radioaktiv elementlar (uran, seziy, kobalt va b.), ifekciya tarqatuvchi bakteriyalar va muallaq moddalar bo’lishi mumkin. Bir litr oqova suv tarkibida bunday moddalarning miqdori 100-1150 mg bo’lishi mumkin.