O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti Ekologiya va geografiya kafedrasi

Suvning tavsiflovchi ko’rsatgichlar haqida umumiy ma`lumot
Toza suvni tavsiflovchi asosiy ko’rsatgichlar quyidagi 2 ta davlat andozalarida ko’rsatilgan:

1. 
   DAVAN 28-74-82. Ichimlik suv.
   
2. 
   DAVAN 27-61-84. Markazlashgan xo’jalik ichimlik suv ta`minoti manbalari.
   

Umuman olganda, chiqindi suvlardagi iflosliklarning 60 % i organik moddalarning quyidagi 2 ta ko’rsatgichi bilan aniqlanadi:

1. 
   Suvning kislorodga bo’lgan biokimyoviy talabi (ehtiyoji).
   
2. 
   Organik moddalarni kimyoviy yo’l bilan oksidlash uchun sarflangan kislorod miqdori.
   

Bir litr suvda 1 g dan kam tuz bo’lsa, uni chuchuk suv, undan ko’p bo’lsa, shur suv deb ataladi.
Suvning tiniqligi suv tubida maxsus quyilgan krest yoki shrift aniq ko’rinadigan suv qatlami (balandligi)ning qalinligi bilan o’lchanadi. Suvning tiniqligi tarkibidagi qo’shimchalarning o’lchamiga va miqdoriga bog’liqdir. Agar zarrachalarning o’lchami 100 nm dan katta bo’lsa, dag’al dispersli suv va 1-100 nm atrofida bo’lsa, chin eritmalar deb ataladi. Dag’al dispersli va chin eritmalar quvurlar ichini ifloslantirib, ishlash samaradorligini pasaytiradi va shikastlanishlarga olib keladi.
Suvni tafsivlovchi kattaliklardan yana biri-bu suvning qattiqligidir.
Suvning qattiqligi vaqtincha, doimiy va umumiy qattiqliklarga bo’linadi.
Suvning vaqtinchalik qattiqligi suv tarkibida kalsiy va magniy gidrokarbonatlar miqdori bilan belgilanadi, ular qaynatilganda erimaydigan karbonatlarga aylanadi va cho’kma hosil qiladi.
Sa (NSO₃)₂ SaSO₃ + N₂O + SO₂
2 Mg (HCO₃)₂ MgCO + Mg (OH)₂ + N₂O + 3 CO₂
Suvning doimiy qattiqligi deganda, uni qaynatilganda yuqolmaydigan kalsiy va magniy tuzlarining mavjudligi tushuniladi.
Suvning vaqtinchalik va doimiy qattiqliklarining yig’indisi uning umumiy qattiqligi deb ataladi.
Suvning qattiqligi 1 litr suv tarkibida kalsiy va magniy ionlari mg ekvivalenti bilan ifodalanadi. Agar 1 litr suvda 20,04 mg kalsiy ionlari yoki 12,16 mg magniy ionlari mavjud bo’lsa, tabiiy suvlar qattiqligi bo’yicha quyidagi guruhlarga bo’linadi:

Suvning qattiqligi, mg ekv/litr	Suvning xossasi
0,5 – 1,5 1,5 – 3,0 3 – 6 6 – 10 10 dan ko’p bo’lsa	Juda yumshoq suv Yumshoq suv Mo’tadil qattiq suv Qattiq suv Nihoyatda qattiq suv

Agar suv bilan ishlaydigan asbob-uskunalarning devorida qalinligi 1 mm bo’lgan cho’kma (nakip) mavjud bo’lsa, yonilgining sarflanishi 5 % ga oshadi.

Odatda qattiq suvda sovun ishlatganda yaxshi ko’pirmaydi, suv qaynatilgan idishda tuz qatlamlari (nakip) paydo bo’ladi.
Suv xavzalariga yer sho’rini yuvishda ishlatilgan oqova suvlarning kelib tushishi, zax suvlari, sanoat korxonalarining chiqindi suvlari daryo suvining kimyoviy tarkibini buzib, uning qattiqligini oshirib yuboradi. Suvning qattiqligi bilan organizmda toshlar paydo qiladigan kasalliklar o’rtasida bog’lanish mavjudligi aniqlangan. Xorazm viloyati va Qoraqalpog’iston Avtonom Respublikasida olingan natijalarga qaraganda, odamlarning o’t va najas (siydik) qopida, shuningdek, buyragida toshlar paydo bo’lishiga asosan Amudaryo xavzasidagi suvlar qattiqligining ortib borishi sabab bo’lmoqda. Najas yo’lida paydo bo’ladigan toshlarning hosil bo’lishiga suv qattiqligining oshib borishi sabab bo’ladi.
Ma`lumotlarga qaraganda, suvning qattiqligini oshiruvchi kalsiy va magniy elementlardan tashqari, yana 12 ta element (berilliy, bor, kadmiy, kaliy, natriy va boshqalar) mavjud. Hozirgi paytda suvning qattiqligi bilan ayrim yurak kasalliklari o’rtasida bog’liklik mavjud ekanligi aniqlangan. Suvning qattiqligi pasayib borganda esa, yurak-qon tomir kasalliklari paydo bo’lar ekan.
Ma`lumotlarning guvohlik berishicha, suv tarkibida 65 ga yaqin mikroelementlar mavjud bo’lib, shundan 20 dan ortig’i organizm ehtiyoji uchun nihoyat zarurdir (masalan, yod, xlor, ftor, temir va hokazolar). Kishi organizmi sutkasiga 120-200 mg yod mikroelementi olib turmasa, bo’qoq kasalligiga yo’liqishi mumkin. Shuning uchun istemol qilinadigan suv va oziq-ovqatlarda yod elementi kam bo’lsa, kasallikni oldini olish uchun taomga, ayniqsa, osh tuziga yod qo’shib beriladi, ya`ni yodlangan tuz beriladi.
Suvning sho’rligi ham uning tavsiflovchi ko’rsatgichlaridan biridir. Suv tarkibidagi umumiy tuz miqdorini aniqlash uchun, suvni 105-110<sup>0</sup> S da qaynatilib, tagida qolgan quruq moddalar, ya`ni suvga oldin qo’shilgan mineral va organik moddalar tarozi yordamida o’lchanadi va mg/l o’lchov birligi bilan ifodalanadi.
Suvning oksidlanishi. Tarkibida organik qo’shilmalarning 1 litr suvda 10 daqiqa ichida qaynatilganda sarflangan kaliy permanganati (KMnO₄) miqdorida o’lchanadi.
Suv reaksiyasi - uning ishqoriyligi yoki kislotaliligi (PH) bilan ifodalanadi PH=6,5-7,5 bo’lsa, bunday suv neytral suv hisoblanadi. PH<6,5 bo’lsa, nordon suv va agar PH >7,5 bo’lsa, ishqor suv hisoblanadi.
Suv tarkibida eritilgan kislorod va uglerod qo’sh oksidi metallni zanglanishiga olib keladi.