Oʻzbeкiston respubliкasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi m. M. Kadirov axborot texnologiyalari

 
 
7.1. Avtomatlashtirilgan loyihalash tizimlari 
Hozirgi kunda – avtomatlashtirilgan loyihalash tizimlari (ALT) 
tushunchasi 
odatda, 
CAD/CAE/CAM 
tizimlariga 
nisbatan 
qoʻllanilib, unda kompyuter yordamida loyihalash, ishlab – 
chiqarish va muhandislik ma’lumotlarini boshqarish masalalarini 
amalga oshiruvchi dasturlar toʻplamiga nisbatan qoʻllaniladi. 
Birinchi CAD – tizimlari 60-yillarda paydo boʻlgan. Aynan shu 
vaqtda General Motors kompaniyasida, mahsulotni ishlab 
chiqarishga tayyorlashning interaktiv grafik tizimi yaratilgan edi. 
Zamonaviy qurilmalar va ularning tashkil etuvchilarining ish 
xarakteristikalariga boʻlgan talablar yildan yilga murakkablashib 
bormoqda, bu esa ularning konstruktiv oʻzgarishiga olib keladi. 
Oʻz navbatida konstruktiv oʻzgarishlar loyihalash, tajriba ishlarini 
murakkablashuviga olib keladi. 
Hozirgi kunda bir qator keng tarqalgan CAD/CAE/CAM 
tizimlari mavjud, xususan, CATIA, Solid Works, AutoCAD, NX 
Nastran, MSC ADAMS, Inventor and mechanical Desktop, 
Pro/Engineer, Parasolid, Solid Edge, KOMPAS, 3ds Max va h. k. 
CAD/CAE/CAM tizimlarini koʻrib chiqamiz: 
CAD 
–
 
loyihalashni avtomatlashtirish vositasi boʻlib 2 
oʻlchamli va 3 oʻlchamli geometrik loyihalash yoki texnologik 
hujjatlarni tayyorlash dasturi hisoblanadi. Bundan : 
CADD 
– loyihalashda chizmalarni bunyod qilish; 
CAGD 
– geometrik modellashtirish; 
CAE –
muhandislik hisoblashlarni avtomatlashtirish vositasi, 
fizik 
jarayonlarni 
foydalanishni 
tahlil 
qilish, 
dinamik 
modellashtirish, buyumlarni optimallash va tekshirish. 
CAM –
buyum ishlab chiqarishda texnologik tayyorgarlik 
vositasi, avtomatlashtirishni dasturlash. 
192

---

7.1 rasm. CAD/CAE/CAM tizimlari yordamida modelashtirish 
Ma’lumki, biror mahsulotni ishlab chiqarishda unga, 
mahsulotning bozorga chiqarish vaqtining qisqa, mahsulot tan 
narxining kam va sifatining yuqori boʻlishi kabi asosiy talablar 
qoʻyiladi. Bu talablarni CAD/CAE/CAM texnologiyalarini keng 
miqiyosda qoʻllamasdan turib amalga oshirishning iloji yoʻq.
Butun dunyo raqobat sharoitida, zamonaviy ishlab chiqarish 
korxonalari faoliyatini toʻxtatmasligi uchun, yangi mahsulotlarini 
yuqori sifatli, pastroq narxda va qisqa vaqtda ishlab chiqarishi 
kerak. Shu sababli ular, kompyuterlarning katta xotirasi, yuqori
tezkorligi va qulay grafikali interfeysini, avvallari juda zerikarli va 
oʻzaro bogʻlanmagan jarayonlar boʻlmish – loyihalash va ishlab-
chiqarish muamolarini oʻzaro bogʻlash va avtomatlashtirish 
muamosiga iloji boricha qoʻllashga xarakat qilinmoqda. Natijada 
mahsulot ishlab chiqarish vaqti va tan narxi pasayib, qisqarmoqda. 
Aynan shu maqsadda avtomatlashtirilgan loyihalash (computer – 
aided design – CAD), avtomatlash-tirilgan ishlab chiqarish 
(computer – aided manufacturing – CAM) va avtomatlash-tirilgan 
muhandislik (computer – aided engineering – CAE) texnologiyalari 
qoʻllaniladi. CAD/CAM/ CAE tizimlarini ahamiyatini tushinish 
193

---

uchun biz mahsulotni loyihalash va ishlab chiqarish jarayonlaridagi 
har xil muamolarni yechimi va ketma-ketliklarini oʻrganib 
chiqishimiz kerak. Barcha bu masalalar birgalikda mahsulotni 
hayot sikli (product cycle) deb nomlanadi
55
. Masalan, 7.1-rasmda, 
Zeyd tomonidan taklif qilingan mahsulotni hayot siklining qisman 
yangilab oʻzgartirilgan koʻrinishi keltirilgan. Tasvirda uzluksiz 
toʻrtburchak bilan cheklab, mahsulotni hayot siklini asosiy ikki – 
loyihalash va ishlab chiqarish – jarayonlari koʻrsatilgan. 
Loyixalash jarayoni, asosan marketing boʻlimga murojaat qiluvchi 
mahsulotni qoʻllovchi-foydalanuvchilar talabidan boshlanib, tayyor 
mahsulot loyihasi koʻrinishida yakunlanadi. Ishlab chiqarish 
jarayoni boʻlsa texnikaviy talablardan boshlanib, tayyor mahsulot 
ishlab chiqarish bilan yakunlanadi. 
Rasm 7.2 – Maxsulotning hayot sikli
55
Kunwoo Lee. Principles of CAD/CAM/CAE: The Computer Aided 
Engineering Design Series. 5st Edition. Addison Wesley Longman, USA, 2015. p 1-5. 
CAM 
194

---

Loyihalash jarayoni yakunlanib optimal koʻrsatgichlar tanlab 
olingandan keyin loyihani boxalash etapi boshlanadi. Shu 
maqsadda protip(maket)lar yaratiladi. Agar loyihani prototip 
asosida baholash tablarga javob bermasa, unda yuqoridagi jarayon 
yana qaytariladi.
Agar loyiha qonikarli baholansa unda loyihani hujjatlash 
boshlanadi. Bunga chizmalar, hisobotlar va materiallar roʻyxati 
yaratiladi. Koʻpincha, chizmalardan nusxa olinib, nusxalari ishlab 
chiqarishga yuboriladi.
Ishlab chiqarish jarayoni, 7.2. rasmda koʻrsatilganday, 
loyihalash jarayonidan olingan chizmalar asosida rejalashdan 
boshlanib, mahsulotni ishlab chiqarish bilan yakunlanadi. Ishlab 
chiqarishni texnologik tayorlash jarayoni – bu mahsulotni ishlab 
chiqarish uchun kerakli texnologik operatsiyalarni roʻyxatidan va 
ularning koʻrsatgichlarini aniqlashdan iboratdir. Bir vaqtda 
mahsulot tarkibiy qismlari yasab tayyorlash uchun kerakli 
qurilmlar tanlab olinadi. Ishlab chiqarishni texnologik tayyorlash 
natijasida mahsulot chiqarish rejasi, materiallar roʻyxati va 
qurilmalar uchun rejalar tuziladi.
Yuqorida mahsulotni tipik hayot siklini keltirdik. Endi shu 
hayot siklining qaysi etaplarida CAD, CAM va CAE 
texnologiyaliri ishlatilishini qarab chiqamiz. Sintez etapidagi sifat 
axborotlarini 
kompyuterda 
avtomatlashtirish 
murakkab 
hisoblanadi. 
Kompyuterdan 
parametrik 
va 
geometrik 
modellashtirish qurollaridan foydalanish, shu bilan birga 
avtomashtirilgan chizmalarni yaratishda (computer-aided drafting) 
tizimidagi 
makrodasturlash 
foydalanish 
qulay 
hisoblanadi. 
Bularning barchasi CAD tizimiga tipik misollar boʻladi. Geometrik 
modellash tizimi (geometric modeling system) – bu chizmalarni 
avtomatik yaratish tizimining uch oʻlchamli analogi boʻlib, yaniy 2 
oʻlchamli tekslikdagi emas balki uch oʻlchamli (fazoviy) obyektlar 
bilan ishlovchi dasturlar majmuasidir
56
.
56
Kunwoo Lee. Principles of CAD/CAM/CAE: The Computer Aided 
Engineering Design Series. 5st Edition. Addison Wesley Longman, USA, 2015, p 1-5. 
195

---

Analitik loyihalash fazasida, kompyuterni qoʻllash xissasi yaqol 
koʻrina 
boshlaydi. 
Bu 
dasturlar 
majmuasi 
muhandislik 
avtomatlashtirish tizimlariga (CAE) tegishli jihozlar xosoblanadi. 
Ularni qoʻllashdagi bosh muamo – bu iloji boricha aniqroq analitik 
model tuzishdadir. Abstraklash jarayonini atomatlash juda qiyin, 
shu sababli koʻpincha analitik modelning oʻzi mustaqil yaratiladi. 
Aksariyat xolatlarda absrakt modellar avtomatlashtirilgan chizma 
chizish yoki geometrik modellashtirish uchun qoʻllanadigan 
tizimlarda yaratilib, ayrim xollarda tizim tarkibidagi joylashtirilgan 
maxsus analitik dasturlar majmuasi qoʻllanadi. Analitik dasturlar 
majmuasi koʻpincha obyektni kompyuterda hosil qilish oson 
boʻlishi uchun, birlashtirilgan oʻzaro aloqadagi maxsus qisimlardan 
iborat boʻlishini talab qiladi. 
Kompyuterni qoʻllash orqali loyihani baholash fazasi ham oson 
amalga oshiriladi. Agar boxolash uchun protip (maket) kerak 
boʻlsa, dasturlar majmuasida berilgan loyiha asosida, tezda dastur 
kodini kiritib, kompyuterdagi tez prototiplash texnologiyasi 
yordamida yaratish mumkin. Bunday majmualar kompyuterda 
ishlab 
chiqarishni 
tayorlash 
(CAM) 
tizimi 
hisoblanadi. 
Boshlangʻich hisob-kitoblar esa oʻz navbatida geometrik loyihalash 
natijasida hosil qilinadi
57
.