O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. Atadjanov, D. A. Sаliеvа xulqi og’ishgan bolalar psixologiyasi

Emotsional zo'ravonlik
jabrlanuvchida emotsional zo'riqishni yuzaga 
keltiradi, uni xo'rlaydi va o'z-o'ziga bo'lgan bahosini pasaytiradi. Emotsional zo'rlik 
turlari quyidagilardan iborat:
1. Boshqa bolalar oldida xaqoratlash, mashara qilish, laqab qo'yish, to'xtovsiz 
ogohlantirish, bahoning ob'ektiv emasligi, ustidan kulish va boshqalar; 
2. Izolyasiya, jabrlanuvchi bilan muloqotdan bosh tortish (bola bilan o'ynashni 
rad qiladilar, bitta partada o'tirishni xoxlamaydilar, tug'ilgan kunlarga taklif 
qilmaydilar,...); 
Jismoniy zo'rlik
ostida o'quvchiga nisbatan jismoniy kuch ishlatish natijasida 
jismoniy jarohat olish ehtimoli mavjud xolat tushuniladi. Jismoniy zo'rlikka-zarb 
bilan urish, kaltaklash, tarsaki tushirish, narsalarini olib qo'yish va buzish kabilar 
kiradi. 
Odatda emotsional va jismoniy zo'rlik birgalikda keladi. Jabrlanuvchi 
istalgan bola bo'lishi mumkin, ammo odatda bunga kuchsizroq yoki boshqalardan 
ajralib turuvchilarni tanlashadi. Bunga quyidagi bolalar tushib qoladi: 

jismoniy yetishmovchiligi mavjud bolalar - ochki taqadiganlar, qulog'i past 
eshituvchilar yoki harakatida buzilishi borlar; hulqi bilan ajralib turuvchi - kamgap 
yoki impulsiv hulqli bolalar; tashqi ko'rinishi bilan ajralib turuvchi - sepkilli, qulog'i 
katta, oyog'i qiyshiq, bosh shakli, tana og'irligi alohida bo'lgan bolalar; ijtimoiy 
malakalari yetarlicha rivojlanmaganlar; 

maktab oldida qo'rquvi mavjudlar; 

jamoa hayotida tajribasi yo'qlar (uy bolalari); 

kasalliklari mavjud bolalar - epilepsiya, tutqanoq, duduqlanish, enurez, 
enkoprez, nutq buzilishlari - dislaliya, disgrafiya, dileksiya, diskalkuliya va 
boshqalar... 

---

56 

intellekti past va ta'lim olishga qiynaluvchi bolalar. 
Bolalardagi zo'ravonlikdan keying asoratlar va zo'ravonlikdan keyingi paydo 
bo'luvchi buzilishlar ishga yaroqlilik darajasini barcha sohalarini qamrab oladi. Ular 
shaxsni kelajakda rivojlanishiga to'sqinlik qiluvchi turg'un shaxsiy o'zgarishlarga 
olib keladi.Bolalarga qattiq va beshafqat munosabatning yaqin va kelajak oqibatlari 
ajratiladi. 
Yaqin oqibatlarga quyidagilar kiradi: jismoniy jarohat va zarar yetkazish, 
shuningdek, miya chayqalishi sindromi uchun xarakterli bo'lgan bosh og'rig'i, qayd 
qilish, xushdan ketish yosh bolani yelkasidan ushlab qattiq silqitganda rivojlanadi. 
Yuqorida aytilgan belgilardan tashqari, bu sindromda ko'zga qon quyilishi 
kuzatiladi.Yaqin oqibatlarga shu qatorda har qanday agressiyaga, ayniqsa jinsiy 
zo'ravonlikka javoban paydo bo'luvchi o'tkir psixik buzilishlar ham kiradi. Bular 
qo'zg'aluvchanlik, qayergadir qochishga, berkinishga intilish, yo chuqur 
tormozlanish, tashqi berfarqlik ko'rinishida namoyonbo'lishi mumkin. Biroq ikki 
holatda ham bola qo'rquv, vahima va nafratni o'tkir qayg'urish bilan boshdan 
o'tkazadi. Katta yoshdagi bolalarda o'zidan qoniqmaslik hissi bilan bog'liq og'ir 
depressiya rivojlanishi mumkin. 
Kelajak oqibatlarga quyidagilar kiradi:

jismoniy va psixik rivojlanishdagi buzilishlar, 

turli somatik kasalliklar, 

shaxsiy va emotsional buzilishlar. 
Jismoniy va psixik rivojlanishda kuzatiladigan buzilishlar quyidagilardan 
iborat. 
1.Jismoniy jazo og'ir bo'lgan, bola shaxsiga qaratilgan so'kish "tarbiya 
metodi" hisoblangan yoki e'tibor, mehrdan mahrum qilingan bolalar masalan, ota-
onasi alkogolik bo'lgan oilalarda yashovchi ko'pchilik bolalarda jismoniy va nerv-
psixik rivojlanishida kechikish belgilari mavjud bo'ladi. 
2.Emotsional va jismoniy zo'rlik sharoitida tarbiyalangan bolalar shaxsining 
deformasiyasi kuzatiladi. Do'stona bo'lmagan, zulmkor sharoit o'ziga-o'zi bo'lgan 
bahoning pastligiga olib keladi. Xo'rlanish, jazolash, qo'rqitish, jismoniy zo'rlik 

---

57 
ob'ekti bo'lgan kichkina bola o'zini istalmagan va sevilmagan his eta boshlaydi, 
o'ziga nisbatan dushmanlik va nafrat bilan munosabatda bo'ladi. Istalmaganlikni 
sezish unda o'zining mavjudligidan uyalish va aybdorlik xissini uyg'otadi. Shuning 
uchun bunday bolalar nimagadir kerak bo'lish uchun ham zo'rliklarga qarshilak 
qilmaydi.Shunday qilib, emotsional zo'rlik qurboni bo'lgan bola u yomonligi, 
hamma sohada qobiliyatsizligi fikri bilan o'sadi. Keyinchalik u o'zlashtirgan xulq 
patternini o'z hayotida, o'z bolalari bilan munosabatda ham qo'llaydi. 
3. Beshafqat munosabatlarga duch kelgan bolalar buy yoki og'irligi bilan 
tengdoshlaridan ortda qoladilar. Ular kechroq yura boshlaydilar va gapiradilar, kam 
kuladilar, maktabda ham sezilarli ortda qoladilar. Bunday bolalarda ko'pincha 
"be'mani odatlar" kuzatiladi: barmoqlarini so'rish, tirnoq tishlash, qimirlash 
(tebranish) kabilar. 
4. Ehtiyojlari va qiziqishlari qondirilmagan bolalar tashqi ko'rinishi ham 
boshqacha bo'ladi: ko'zlari shishgan, uyqusiragan, rangsiz yuz, taralmagan, 
yuvilmagan soch, tartibsiz kiyim, pedikulyoz toshmalar, kiyim va badandagi 
yoqimsiz hidlar. 
Mobbingning yuqoridagi turlari va maktabdagi zo’ravonliklar bolani ruhan 
izdan chiqarishi mumkin. Muttasil davom etgan kamsitilishlar, bolaning xali 
chiniqib ulgurmagan ruhiyatiga jiddiy salbiy ta’sir ko’rsatadi. Mobbing bilan uning 
ilk bosqichlaridayoq jiddiy kurashish lozim. Bola sinfdoshlari yoki o’qituvchisi 
tomonidan qanchalik uzoq va qattiq taxqirlansa, keyinchalik yana jamoaga qayta 
qo’shilishi yoki yangi jamoaga moslashishi shunchalik sekin va qiyin kechadi. 
Bolalikdagi taxqirlarning asoratlari qurbonning kelajakdagi hayotida namoyon 
bo’ladi. Shuning uchun ota-onalar muammoni aniqlashlari va bolani bu holatdan 
qutqarishlari lozim.
Mutaxassislarning olib borgan tadqiqotlariga ko’ra mobbing yoki maktabdagi 
zo'ravonlik ba’zi holatlarda o’z joniga qasd qilish ya’ni suitsid bilan yakunlanishi 
mumkin. Shuning uchun bir qator rivojlangan mamalakatlarda maktab mobbinggi 
muammolari bilan davlat siyosati darajasida kurashiladi. Masalan, Shvetsiyada 
maktab bolalari uchun o’zaro muloqot qilishning maxsus qoidalari ishlab chiqilgan 

---

58 
va bu qoidalar bolalar orasida keng targ’ib qilinadi, o’rgatiladi. Tanaffuslar vaqtida 
o’qituvchilar maktab hovlisida bolalarni hushyorlik bilan kuzatadilar, nizo 
chiqqanda esa o’qituvchilar bolalarni himoya qilishga va muammoni bartaraf etishga 
majburdirlar.
Mobbingga duchor bo’lgan bolani qanday aniqlashda quyidagilarga e`tibor 
berish zarur: 
-
bola sababini aytmay maktabga borishdan bosh tortadi; 
-
o’z xonasiga qulflangan bolishni ma’qul ko’radi; 
-
bolaning o’zlashtirishi keskin pasayib ketadi, xatto eng sevimli fanlaridan 
ham doim yomon baho ola boshlaydi. Bola har doim yomon, tushkun kayfiyatda 
bo’ladi, kam kuladi; 
-
ota-onasi va yaqinlari bilan gaplashishni istamaydi; 
-
ishtaxaning yo’qolishi; 
-
real hayotdan internet olamiga ketish; 
-
jismoniy faollikning kamayishi; 
-
hayotning mazmuni haqida og’ir ruhiy mulohaza yuritish; 
Yuqoridagi belgilarning barchasi ota-onalar va pedagog-psixologlarni 
sergaklikka chaqirishi lozim. Buning uchun ularga malakali pedagog-psixolog 
xodimlar samarali yordam berishlari mumkin. 
Mobbingda tez psixologik yordam berish zarur va bunda: 
1)
bolaning hayotida uning g’ashiga tegmas darajada ishtirok eting; 
2)
farzandingizning sinf rahbari bilan u haqida suhbatlashing; 
3)
bolani ayblamang; 
4)
mobbing qurboni va dilozorlarni yuzlashtirmang; 
5)
bolada salbiy sifatlarni tarbiyalamang (nafratlanish, o’ch olish, qasos olish 
kabi); 
6)
bolani psixolog qabuliga olib boring. 
Maktabdagi zo'ravonlikka duch kelgan bolalarga konsultasiya berish 
jarayonida bola bilan kontakt o'rnatish psixolog uchun muhim. Bunda doimo bola 
haqida mehribonchilikni namoyon etishga urg'u berish lozim. Bola adekvat yoki 

---

59 
noadekvat usullar bilan psixolog qanchalik u haqida qayg'urayotganini doimo 
tekshirib boradi. Bu vaziyatda psixolog oldida turgan vazifalar quyidagilardan 
iborat: 

Bolada uyat, ayb, kuchsizlik xissini kamaytirishga urinish; 

O'zining kerakligi haqidagi xislarni mustahkamlashga yordamlashish; 

Yangi xulq-atvor patterini shakllantirish; 

Atrofdagi odamlar bilan o'zaro aloqaga kirishishga yordamlashish; 

Bola o'z-o'zini anglashini rivojlantirish, o'z “men”ini shu qatorda jismoniy 
“men” obrazini qabul qilishga yordam berish. 
Konsultasiyaning o'tkazish seanslari zo'ravonlik davom etgan vaqt 
davomiyligiga bog'liq. Uzoq vaqt davom etgan zo'ravonlik uzoq olib boriladigan 
psixologik reabilitasiya ishini talab etadi. Shuningdek, bu jarayonga faqatgina bola 
emas, balki bolaning butun oila a'zolari ham jalb qilinadi. 
Mutaxassislar bunday bolalar bilan ishlashda vizual, kognitiv xulq-atvor 
terapiyasi, geshtal`tterapiya, psixodramma, art-terapiya, musiqa terapiyasi, raqs 
terapiyasidan foydalanganlari samaralidir. Amaliy psixologik ish olib borishda aniq 
metodni tanlash quyidagilarga bog'liq: 
1.
bolaning yoshiga; 
2.
konsul`tatsiya bosqichlari, ya'ni ayni damda nima bo'yicha ish olib 
borayotganligiga: hayollar, emosiyalar va xulq-atvor; 
3.
bolaning kognitiv rivojlanish darajasiga. 
Konsul`tatsiyani o'yinli yoki formal bo'lmagan xona sharoitida o'tkazish 
lozim. Bu zo'riqishni bartaraf etilishiga, himoyalanganlik xissini kuchayishiga va 
vaziyatni nazorat qilishga olib keladi. Agar bolalar o'zi va kattalar orasidagi 
masofani nazorat qila olsalar konsul`tatsiya jarayoni muvaffaqiyatliroq kechadi. 
Konsul`tatsiya uchun umumiy tavsiyalar quyidagilardan iborat: 
1.
Muammoni faol tinglash vositasida aniqlash; 
2.
Bolaning kutishlarini aniqlashtirish; 
3.
Muammoni yechish uchun tashlangan qadamlarni aniqlash; 
4.
Muammoni yechishning yangi yo'llarini qidirish; 

---

60 
5.
Yechimlarning birini amalda qo'llashga kelishish; 
6.
Yakunlash (qanday o'zgarishlar yuz berganini, kelajak rejalarni aniqlash). 
Bolaga yordam berishda bolaning aytgan gaplarini emas, balki ularni 
aytayotganda nimani his qilganini aniqlash lozim. Bolaga yordam berish jarayonida 
ko'p psixologlar haddan tashqari to'g'ri va ochiq savollar bilan murojaat qiladilar. 
Bolalar bilan guruhiy psixoterapiya o’tkazish ham yordam beradi.Guruhiy 
muhokama va mashqlar bolalarga kimga ishonishlari mumkinligi va kimdan ehtiyot 
bo'lishlari kerakligini aniqlab olishga yordam beradi. Biroq, jinsiy zo'ravonlikni 
boshidan o'tkazgan bolalar bilan guruhiy psixologik maslahat ishlarini olib borishda 
juda ehtiyotkor bo'lmoqlari lozim, chunki ular o'z hissiyotlarini guruhga aytishlari 
uchun jarohatlari xali juda yangi bo'lishi mumkin. 
Terapiyaning vazifasi nafaqat jinsiy zo'ravon tomonidan bolaga yetkazilgan 
psixologik jarohatni yengib o'tishga yordam berish, balki unda yoshga mos hayotiy 
malakalarni shakllantirishi ham ko'zda tutadi.Guruhiy terapiya jarayoni bolani 
ijtimoiylashuviga yo'naltirib, bolada o'zini nazorat qilishni va jamiyatda tan olingan 
normalarga mos tarzda o'zini tutishni rivojlantirishdir.
Guruhiy mashg'ulotlarda qatnashish o'z-o'ziga bahoni oshiradi. Aynan jinsiy 
zo'ravonlik qurboni bo'lgan bola bilan guruhiy ishlash davomida, psixoterapevt 
bolaga faqatgina u shunday qo'rquv va shubhani boshdan kechirmayotganini 
ko'rsatib berishi oson kechadi. Bolalarda tinch va ijobiy sharoitda o'zining qarama-
qarshi hissiyotlarini aniqlashtirib olish imkoni paydo bo'ladi. 
4. O’smirning ijtimoiy dezadaptasiya natijasi sifatida vandalizim, ekstrimizm, 
xakking va ksenofobiya.
Mоhiyati bo’yichа ijtimоiy mоslаshmаgаnlik o’zidа ijtimоiy rivоjlаnish
jаrаyonining buzilishini аks ettirаdi, o’zgаrishlаrning dаrаjаsi vа chuqurligigа 
qаrаb, uni 2 bоsqichgа аjrаtish mumkin: 
 
1. Mаktаbgа ijtimоiy mоslаshmаgаnlik yoki pеdаgоgik qаrоvsizlik o’smirning 
mаktаb dаsturidаgi qаtоr prеdmеtlаr bo’yichа surunkаli оrtdа qоlish, pеdаgоgik 
tа`sirgа qаrshilik ko’rsаtish, o’qituvchilаrgа qo’pоllik qilish, o’qishgа sаlbiy 
munоsаbаtdа bo’lish, ахlоqning so’kinish, chеkish, bеzоrilik hаrаkаtlаri, dаrs 

---

61 
qоldirish, o’qituvchi, sinfdоshlаri bilаn nizоli munоsаbаt kаbi shаkllаri bilаn 
хаrаktеrlаnаdi. Bundа o’qishdа оrtdа qоlishigа qаrаmаy pеdаgоgik qаrоvsiz 
o’quvchilаrning аhаmiyatli qismi jismоniy mеhnаtgа bo’lgаn muhаbbаti bilаn 
аjrаlib turаdi, аniq kаsbiy mаqsаdgа egа, ishchi kаsbi, iqtisоdiy mustаqillikni 
egаllаshgа intilаdi; 
 
2. Nаfаqаt o’quv fаnlаri bo’yichа surunkаli qоlоqlik vа pеdаgоgik tа`sirgа 
qаrshilik ko’rsаtish, bаlki kаsbiy yo’nаlgаnlik, fоydаli jаmоаtchilik mаlаkа vа
ko’nikmаlаrining yo’qligi, bilishgа dоir qiziqishlаr muhitining tоrligi bilаn bоg’liq 
ijtimоiy qаrоvsizlik. Bundаy o’smirlаr оilа vа mаktаbdаn bеgоnаlаshishi bilаn
хаrаktеrlаnаdi, ulаrning ijtimоiy rivоjlаnishi аsоsаn аsоtsiаl, kriminоgеnli o’smirlаr 
guruhi tа`siri оstidа sоdir bo’lаdi. Ulаrgа turli jiddiy ijtimоiy оg’ishishlаr 
ichkilikbоzlik, giyohvаndlik, huquqbuzаrlik, ахlоqsizlik vа hоkаzоlаr хоsdir. Hаr 
bir хulqning bаhоsi qаysidir nоrmа bilаn sоlishtirilаdi, muаmmоli хulqni оdаtdа 
dеviаnt, оg’ishgаn хulq dеb аtаshаdi. Dеviаnt хulq bu umumiy qаbul qilingаn 
nоrmаlаrdаn оg’ishgаn muаmmоlаr sistеmаsi (psiхik sоg’ligi, huquqlаri, sаn`аt, 
аdаbiyot) dir. Dеviаnt хulq 2 tа kаtеgоriyagа аjrаtilаdi.