O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulugʻbek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

 
3.35-rasm.
Qoʻlda ishlangan: Bak koʻplab prototiplarni yaratdi, shu 
qatorda multivibrator sxemali (yirik planda, yuqoridagi) va 19 ta 
alohida kriotonlardan iborat (pastki). 
Va 1952 yilda Bak e’tiborini kuchli magnit qarshilikka ega kimyoviy 
element vismutga qaratdi: uning elektr qarshiligi magnit maydonga, 
ayniqsa past haroratlarga javoban keskin koʻtariladi. Suyuq geliyning 
qaynash nuqtasida (4.2 kelvin) kuchli magnit maydon qoʻllanilganda 
vismutning elektr qarshiligi oʻnlab million marta oʻzgaradi. Ushbu 
xususiyat kompyuterlarni yigʻish uchun foydali boʻlishi mumkin, deb 
oʻyladi Bak. Sinov simidagi nisbatan kichik oqim va u yaratadigan magnit 
maydon, vismut qarshiligining katta oʻzgarishga olib kelishi mumkin, ya’ni 

---

277 
birdaniga toʻsib qoʻyishi yoki u orqali oʻtishiga imkon oqim beradi. Bu 
haqiqiy elektron kalit boʻladi! 
1954 yilga kelib, Bak suyuq geliyning past haroratlarida topilgan 
elektromagnetizmning 
yanada 
qiziqarli 
xususiyatini 
– 
oʻta 
oʻtkazuvchanlikni aniqlaydi. Ushbu hodisa oʻziga xos boʻlsa ham, ilgari 
oʻrganilgan edi. XX asrning boshlaridan beri fiziklar suyuq geliyning 
qaynash nuqtasiga yaqin haroratga qadar sovutilganda turli xil metallarning 
elektr qarshiligini butunlay yoʻqotishini bilishgan. 
1950-yillar futurizmi ruhida Bak oʻz ixtirosini kriotron deb atadi - 
krio (ϰρύος, yunoncha «muzli sovuq, ayoz» soʻzlari) va elektronikadan 
iborat soʻz birikmasi. Ammo texnologiyani taklif qilish va unga nom 
berish yetarli emas edi. Bak tez orada oʻnlab prototiplarni yaratishni va 
sinovdan oʻtkazishni boshladi. 
Kriotronning bir nechta prototiplarini birlashtirgan holda, kriotronlar 
yordamida raqamli kompyuter xotirasi va mantigʻi uchun barcha asosiy 
sxemalarni yigʻishning uddasidan chiqdi.
85
XX asrning birinchi yarmida fizikaning rivojlanishini koʻrsatgan 
“Birinchi kvant inqilobi” lazerlar, tranzistorlar, yadro qurollari, keyinchalik 
esa – mobil telefon aloqalari va Internetning paydo boʻlishiga olib keldi. 
“Birinchi kvant inqilobi” texnologiyalari bugungi kunda deyarli hamma 
joyda qoʻllaniladi: kompyuterlarda, mobil telefonlarda, planshetlarda, 
raqamli kameralarda, aloqa tizimlarida, LED yoritgichlarda, MRT 
skanerlarida, tunnel mikroskoplarida va boshqa koʻplab qurilmalarda. Turli 
ekspert baholariga koʻra, “Birinchi kvant inqilobi”ning sanoat sohasidagi 
qiymati yiliga 3 trln.dollarni tashkil etadi. Shu bilan birga, zamonaviy 
kompyuterlarning ishlash samaradorligini tavsiflovchi Mur qonuni endi 
ishlamaydi. XX asrning yakuniga kelib esa jahon “Ikkinchi kvant 
inqilobi”ga qadam qoʻydi. “Birinchi kvant inqilobi”dan uning asosiy farqi 
shundaki, texnologiya va qurilmalar kvant hodisalarini kollektiv 
boshqarishdan murakkab kvant tizimlarini individual zarrachalar, masalan, 
atomlar va fotonlar darajasida boshqarish qobiliyatidir. Alohida kvant 
ob’yektlarini 
shunday 
yuqori 
darajada 
boshqarishga 
asoslangan 
texnologiyalar odatda “kvant texnologiyalari” deb nomlanadi. Bugungi 
kunda KTlar milliy xavfsizlik masalalarida, shuningdek, axborot 
85
https://habr.com/ru/company/cloud_mts/blog/514284/

---

278 
texnologiyalari va tibbiyot kabi strategik muhim sohalarda tobora muhim 
rol oʻynay boshlayapti. Raqamli iqtisodiyotning barcha strategik 
sohalarida, masalan, uzoq muddatli istiqbolda sun’iy intellektni 
rivojlantirish kvant texnologiyalaridagi yutuqlarni talab qiladi. Kvant 
texnologiyalari katta ilmiy tarkibiy qismga ega boʻlishiga qaramay, bu 
ularning sohada jadal rivojlanishi va joriy etilishiga toʻsqinlik qilmaydi.
KT uchta asosiy subtexnologiyaga boʻlinadi.