O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti
II-BOB YOSH AVLODNI INSONPARVARLIK RUHIDA TARBIYASIDA ALISHER
Yüklə 0,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
NAVOIY IJODIY MEROSIDAN FOYDALANISH. 2.1. “Xamsa” dostonida komil inson kontseptsiyasining g„oyaviy asoslari.
“Xamsa”- Navoiyning shoh asardir. Unda mutafakkir va davlat arbobi, murabbiy va ishtedodli san‟atkorning olam va odam haqidagi falsafiy badiiy kontseptsiyasi butun qirralari bilan yorqin namoyon bo„ladi.
“Xamsa”, yaxlit olganda analitik asar bo„lib, uni murakkab kompozitsiyali mozaik pannoga qiyos qilishi mumkin. Chunki shoir xilma-xil xarakterdagi yuzlab voqea va hodisalar tasviri vositasida o„z jamiyati va tasavvuridagi olamning murakkab manzarasini yaratadi.
“Xamsa”- keng masshtabli asar. Undagi voqea-hodisalar makon va zamonda cheklanmagan. Obrazlar galereyasi uchun ham milliy va geografik chegaralanish yot.
Ideal qahramonlar bilan bog„liq tasvirlarda shartlilik mavjud bo„lib, ular o„tmish sifatida taqdim etiladi. Lekin bir qator bob va epizodlar (riyokor shayxlar, zolim shohlar, dengiz qaroqchilari va hokazolar) vaqt jihatidan bevosita zamon bilan aloqador.
1 Karimov I.A. Yuksak ma‟naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma‟naviyat, 2008. – B.68. 14
Lekin shunisi xarakterliki, o„tmishning tasviri ham avtorning aktual g„oyaviy kontseptsiyasi uchun xizmat qiladi va ma‟lum imo-ishoralar orqali zamon bilan bog„lanadi (Bahromshohning Navoiy orqali Husayn Boyqaroga nasihati, Iskandarning onasiga maktubi, avtorning shahzodalarga qaratilgan o„gitlari va hokozalar). “Xamsa”da Navoiy ayrim siyosiy-ijtimoiy va falsafiy mulohazalarini ustalik bilan niqoblab o„tsa-da, asosiy g„oyaviy-badiiy kontseptsiya va novatorligini alohida ta‟kidlib ko„rsatadi. Ana shu niyat asarning umumiy arxitektonikasini ham belgilagan: go„yo dostonlar (syujetlilari) ikki qismdan iborat bo„lib, birinchi qismda, traditsion hamdu nahtdan tashqari avtorning g„oyaviy-estetik kontseptsiyasi ham bayon qilinadi. Ikkinchi qism esa muayyan kontseptsiyaning badiiy illyustratsiyasidan iborat. Birinchi va oxirgi dostonda esa ana shu masalada o„ziga xoslik mavjud (kontseptsiya va isbot doston ichida ham beriladi). “Xamsa”dagi ideal qahramonlarning mohiyatini yetarli baholash mumkin emas. Xarakterli misol sifatida «Sabhai sayyor»dagi Xo„ja Axiy obrazining mavjud talqinlarini ko„rsatish mumkin: «Hikoya sevgi va sadoqatning odamgarchilik va olijanoblikning «g„alabasi bilan tugaydi» 1 . «Shoir poklik, sevgida vafodorlik masalasini shahzoda Farrux va Axiy sarguzashtlarini tasvirlovchi birinchi hikoyatda qo„yadi» 2 .
3 .
Shuning uchun ham, “Xamsa” dostonlarining muqaddima qismlarini sinchiklab o„rganish, birinchi navbatda, har bir doston yoxud hikoyaning tub mohiyatini to„g„ri tushunishga yo„l ochsa, ikkinchi tomondan, shoir falsafiy, ijtimoiy va axloqiy qarashlarining muhim qirralarini to„g„ri belgilashga yordam beradi.
Lekin mazkur muqaddimalardagi u yoki bu masalaga daxldor qismlarni, Navoiyning boshqa asarlari bilan bog„liq holda, uning umumiy g„oyaviy pozitsiyasi kontekstida talqin qilgandagina ularning mohiyati va funktsiyasi to„g„ri baholanishi mumkin.
Umuman, Navoiyning olam va odam haqidagi badiiy kontseptsiyasi muqaddimalarda ko„proq ratsional mulohaza, asosiy qismlarda esa badiiy-emotsional shaklda namoyon bo„ladi.
“Xamsa” turkiy tildagi yozma adabiyot rivojining muayyan davriga yakun yasab, uni yangi bosqichga olib chiqqan buyuk san‟atkor va mutafakkir mehnatining mahsuli bo„lmish ko„pqatlamli adabiy hodisa sifatida tarixiy poetika va, umuman, badiiy tafakkur taraqqiyoti uchun boy material beradi.
1 O‟zbek adabiyoti tarixi, 1-kitob. Toshkent, 1976, 486-bet 2 O‟zbek adabiyoti tarixi, II-kitob. Toshkent, 1977, 289-bet Yüklə 0,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|