O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o. Suyunov, D. Norboyeva, A. Shonazarov, O‘. Zubaydullayev
Yüklə 0,9 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Instinktlar.
|
Seskanuvchanlik va tropizmlar
Biz yuqorida ko’rib o’tgan seskanuvchanlik o’simliklardan tortib hayvonlargacha mavjud. Seskanuvchanlik tirik organizmlarning biologik ahamiyatga ega bo’lgan (biotik) ta’sirlarga javob qaytarish qobiliyatidir. Sodda, bir xo’jayrali tirik organizmlardayoq elementar seskanuvchanlik xususiyati bo’lib, ular tashqi muhit ta’siriga harakat bilan javob qaytaradilar. Biotik faktorlarga maxsus harakatlar bilan javob qilish usullariga tropizm yoki taksislar deb ataladi. Tropizmlar har xil bo’ladi: fototropizm - tirik organizmning yorug’lik ta’siri ostida harakatga kelishi; termotropizm - tirik organizmning issiqlik ta’siri ostida harakatga kelishga moyilligi; xemotropizm - tirik organizmning ma’lum fizik-ximiyaviy muhitni tanlab olishga bo’lgan moyilligi; topotropizm - tirik organizmning mexanik qo’zg’atuvchi ta’siri ostida harakatga kelishi va x. k. O’simliklar olamida aks ettirishning biologik shakli faqatgina tropizmlardan iborat. Hayvonlarda ta’sirlanishning yangi turi - sezuvchanlik yuzaga kelgan. Seskanuvchanlikdan sezuvchanlikka o’tish boshqacha hayot tarixi bilan bog’liqdir. A. N. Leontyevning gipotezasiga ko’ra, sezuvchanlik "genetik jihatdan qaraganda, muhitning organizmni boshqa ta’surotlar bilan bog’lovchi, organizmni muhitda mo’ljal olishga yerdam beruvchi, signallik vazifasini o’tovchi ta’sirlarga javob ta’siridan bo’lak narsa emas". 4 Yuksak tashkil topgan hayvonlarda sezuvchanlik taraqqiy etadi, sezgi organlari (a’zolari) tarkib topadi. Narsalarning aslida befarq, ya’ni organik ehtiyojlarni qondirmaydigan belgilari (hidlari, shakllari, ranglari) signallik ahamiyatiga ega bo’ladi. Shu sababdan hatto eng sodda hayvon ham ma’lum sharoitda faqat biotik qo’zg’atuvchilarga emas, balki ayni shu konkret vaziyatda biotik qo’zg’atuvchining paydo bo’lganidan signal beruvchi abiotik, indifferent qo’zg’atuvchilarga ham javob bera boshlashi mumkin. Yashash usulining o’zgarishi bilan ko’p xo’jayrali organizmlarda tanalarining tuzilishi ham murakkablashib boradi, ma’lum turdagilarni aks ettiruvchi maxsus organlar - sezgi organlari rivojlanadi, aks ettirish shakllari ham anchagina murakablashadi. Nerv sistemasi taraqqiyoti sezgi nerv sistemasi taraqqiyoti, sezgi organlarning taraqqiyoti shu bilan birga hayvonlarning hayot kechirishi tarziga 4
15
bevosita ishtirok etadigan harakat organlari bilan mustahkam bog’langandir. Hayvonlar olamida aks ettirishning turli xildagi barcha shakllari orasidagi umumiylik va ularning hatti-harakatlarining mexanizmlarini hisobga olgan xolda hayvonlarning instinktiv harakatlari, ko’nikmalar va aqliy (intellektual) hatti-harakatlari farqlanadi. Instinktlar. Instinktlar hayvonlar hatti- harakatlarining murakkab, tug’ma shaklidir. Masalan: qushlarning in yasashda cho’p, loy tanlashi, o’rgimchaklarning to’qish san’ati. Asalari o’z kataklarida go’yo puxta hisob qilib turganday, aniq reja bilan ko’radi. Bundan tashqari asalarilarda bir-birini xabar berish qobiliyati mavjud. Instinktlar bir qator moslashuv harakatlari tizmasidan iborat. Bir harakatning tugallanishi boshqa harakatni vujudga keltiradi. Instinktiv harakatlar yuzaki kuzatganda o’zining "maqsadga muvofiqliligi" bilan kishini hayratda qoldiradi. Biroq bu "maqsadga muvofiq hatti-harakatlarda maqsadni anglashni uchratmaymiz. Instinktlar ma’lum tashqi qo’zg’atuvchi(lar)ning ta’sir ko’rsatishiga javob tariqasida yuzaga keladi. Instinktiv hatti-harakat deyarli o’zgarmaydi, lekin bu harakatning bironta muhim qismi o’zgarib qolsa, u har gal maqsadga muvofiqligini yo’qotadi. Masalan, agar asalarilarning asal saqlash uchun yasalgan uyalarini orqa tomonidan qirqib qo’yilsa (ya’ni tagi teshib qo’yilsa), bunday holda asalari ma’lum miqdordagi asalni tagi teshik uyaga solib, garchi asal uyaning tagidan allaqachon oqib ketgan bo’lsa ham, uyaning og’zini ustki tomondan mum bilan berkitib quya beradi. Harakatlarning instinktiv shakllari faqat doimiy sharoitlardagina maqsadga muvofiqdirlar. Shuni qayd qilib qilib o’tish kerakki, garchi ma’lum instinktlar bir turdagi barcha organizmlarga xos bo’lsa ham, lekin ularni amalga oshirish alohida organizmlarda biroz boshqacharoq bo’ladi. Instinktiv hatti-harakatlarning ana shunday nisbatan har xil tarzda amalga oshirilishi yashash sharoiti keskin o’zgargan xolda organizmlar turining saqlanib qolishiga imkon beradi. Yüklə 0,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|